Маънавий қадриятлар ривожида анъанавий исломнинг ўрни

Маънавий қадриятлар ҳар бир жамиятнинг асоси бўлиб, инсонларнинг ҳаётига йўналиш берувчи муҳим тамойиллардир. Ислом дини эса бу қадриятларни шакллантириш ва ривожлантиришда муҳим ўрин тутади. Анъанавий ислом, яъни Қуръон ва Суннат асосида шаклланган диний қарашлар, бизнинг миллий маънавиятимиз ва ахлоқий тамойилларимизнинг пойдеворидир. Қуръони карим ва Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларида анъанавий исломий қадриятларнинг аҳамияти ҳақида кўплаб насиҳатлар келтирилган.
Аллоҳ таоло Қуръонда шундай марҳамат қилади:
إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ
«Албатта, Аллоҳнинг наздидаги дин – Исломдир.» (Оли Имрон сураси, 19-оят).
Бу оятда Исломнинг Аллоҳ томонидан танланган ягона тўғри йўл эканлиги кўрсатилади. Анъанавий ислом бу тўғри йўлни ҳар бир авлодга етказувчи воситадир. Миллий қадриятларимиз, одоб-ахлоқ меъёрлари ва жамиятнинг бирлиги айнан шу диннинг ўзак таълимотларига асосланган.
Ислом динида маънавий қадриятлар асосан инсонларнинг ўзаро муносабатларида, Аллоҳга бўлган ибодатларида ва жамиятдаги тартиб-интизомни сақлашда намоён бўлади. Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:
إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ
«Мен гўзал ахлоқларни мукаммаллаштириш учун юборилдим.» (Имом Аҳмад ва Байҳақий ривояти).
Бу ҳадис ахлоқий тамойилларнинг Исломдаги ўрнини очиқ-ойдин ифодалайди. Анъанавий ислом инсонни ахлоқан поклаш, одобли қилиш ва ҳаётнинг барча соҳаларида эзгуликни тарқатиш мақсадини кўзлайди. Шунинг учун ота-боболаримиз анъанавий исломнинг таълимотларига амал қилган ҳолда, жамиятни барқарор ва маънавий бой қилишга интилганлар.
Анъанавий исломнинг энг муҳим хусусиятларидан бири – унинг бирлик ва бирдамликни таъминлашдаги ўрнидир. Ислом жамиятнинг ҳар бир аъзосини бир-бирига ҳурмат билан муносабатда бўлишга чақиради. Қуръонда Аллоҳ таоло шундай дейди:
وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا
«Ҳаммаларингиз Аллоҳнинг арқонига (динига) маҳкам ёпишинглар ва тарқалманглар!» (Оли Имрон сураси, 103-оят).
Ушбу оят Ислом динининг одамларни бирлаштирувчи асосий омил эканлигини кўрсатади. Анъанавий ислом бизнинг жамиятимизда бирдамлик ва ҳамжиҳатликни сақлаб қолиш учун муҳим омил бўлиб келган. Тарихий тажриба кўрсатадики, халқимиз орасида ўзаро ҳурмат ва бирдамликка асосланган анъаналар Ислом таълимотлари асосида шаклланган.
Маънавий қадриятларнинг ривожида анъанавий исломнинг яна бир муҳим томони – инсонни ўз нафсини тарбиялашга чақиришидир. Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам:
لَيْسَ الشَّدِيدُ بِالصُّرَعَةِ إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ
«Кучли киши бу – курашда ғолиб келувчи эмас, балки ғазаб пайтида ўзини тутиб қолувчидир.» (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).
Бу ҳадис инсоннинг ўз ҳис-туйғуларини бошқариши, сабр ва чидамлиликка эга бўлиши маънавий камолот учун нақадар муҳим эканини кўрсатади. Анъанавий исломий қадриятлар эса инсонни айнан мана шундай сифатлар билан бойитади.
Анъанавий ислом диний таълимотларнинг соф кўринишида сақланишини таъминлаб келган. Бу таълимотлар нафақат шахсий, балки ижтимоий ҳаётда ҳам катта аҳамиятга эга. Миллий байрамларимиз, меҳмондўстлик анъаналари, катталарга ҳурмат ва кичикларга меҳрибонлик каби қадриятларимиз айнан анъанавий исломнинг таъсири остида шаклланган. Масалан, оилада тинчлик ва тотувликни сақлаш ҳақида Қуръонда шундай дейилади:
وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ
«Улар билан одоб-ахлоқ қоидаларига мувофиқ яшанглар.» (Нисо сураси, 19-оят).
Бу оят оила аъзолари ўртасида ҳурмат, меҳр-оқибат ва одобнинг сақланиши лозимлигини таъкидлайди. Оилавий қадриятлар эса жамиятнинг барқарорлиги учун асос бўлиб хизмат қилади. Ота-онага ҳурмат қилиш, болаларга меҳр кўрсатиш ва оиланинг ҳар бир аъзосига масъулият билан ёндашиш анъанавий исломнинг ажралмас қисми ҳисобланади.
Аллоҳ таоло Қуръонда инсонларни яхши амаллар қилишга, бу орқали маънавиятини юксалтиришга ундайди:
وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ
«Бир-бирингизга яхшилик ва тақво йўлида ёрдам беринг, гуноҳ ва адоватда ёрдам берманг.» (Моида сураси, 2-оят).
Ушбу оят анъанавий исломнинг асосий мақсадларидан бири – жамиятда эзгуликни ёйиш ва ёмонликка қарши курашиш эканлигини кўрсатади. Бу тамойиллар миллий маънавий қадриятларимиз билан уйғунлашган ҳолда, жамият тараққиётига замин яратади.
Хулоса қилиб айтганда, анъанавий ислом маънавий қадриятларнинг ривожида асосий ўрин тутади. У инсонларни ахлоқан юксакликка чақиради, жамиятда бирлик ва бирдамликни таъминлайди ва ҳар бир кишининг ҳаётига мазмун бағишлайди. Қуръон ва Суннатга асосланган анъанавий исломий таълимотлар нафақат шахсий, балки ижтимоий ҳаётда ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, уларни асраб-авайлаш ва келажак авлодларга етказиш ҳар бир мусулмоннинг бурчидир. Аллоҳ таоло барчамизни ўз йўлида собит қадам қилгани ҳолда, маънавий бой ва ахлоқли авлодларни тарбиялашни насиб қилсин!

Жаҳонгир ХУДОЙҚУЛОВ,
Мир Араб ўрта махсус ислом
таълим муассасаси мударриси