ГЛОБАЛЛАШУВНИНГ МУСУЛМОН УММАТИГА МАДАНИЙ-МАФКУРАВИЙ ТАҲДИДЛАРИ ВА ҲИМОЯ ЙЎЛЛАРИ

2025 yil 13-noyabr "Globallashuv davrida sof aqida va tasavvuf masalalari" xalqaro ilmiy-amaliy konfrensiyada e'lon qilingan maqola

Ҳусен Хайруллоевич ДЖУРАЕВ,
Бухоро давлат университети “Ислом тарихи ва манбашунослиги, фалсафа” кафедраси доценти, тарих фанлари бўйича фалсафа доктори.

Дилшод Жўрақулович АЛИЕВ,
Бухоро давлат университети Исломшунослик таълим йўланиши магистранти

Аннотация: Ушбу мақолада глобаллашувнинг, айниқса, иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатлар илгари сураётган шаклининг, маданий-мафкуравий жиҳатлари ва унинг мусулмон жамиятига бўлган потенциал салбий таъсири таҳлил қилинади. Таъкидланишича, замонавий глобаллашув дунёвий, материалистик ва индивидуал (шахсий) қадриятларга асосланган ягона глобал маданиятни шакллантиришга интилмоқда. Бу эса исломий дунёқарашнинг асоси бўлган Тавҳид (яккахудолик) тамойилига ва диний-ижтимоий анъаналарга жиддий таҳдид солади. Мусулмонларнинг глобал жараёнларда фаол иштирок этиши зарурлиги эътироф этилган ҳолда, улар ўзларининг диний ва ахлоқий қадриятларини ҳимоя қилиш йўлларини излашлари кераклиги кўрсатилади.
Калит сўзлар: Глобаллашув, Маданий таҳдид, Ислом дунёқараши, Секуляризм, Индивидуализм, Тавҳид, Маданий ҳимоя, Моддийлик.
КУЛЬТУРНО-ИДЕОЛОГИЧЕСКИЕ УГРОЗЫ ГЛОБАЛИЗАЦИИ ДЛЯ МУСУЛЬМАНСКОЙ УММЫ И ПУТИ ЕЁ ЗАЩИТЫ
Аннотация: Данная статья анализирует культурно-идеологические аспекты глобализации, в частности в форме, продвигаемой экономически развитыми странами, и её потенциальное негативное воздействие на мусульманское общество. Отмечается, что современная глобализация стремится создать единую глобальную культуру, основанную на светских, материалистических и индивидуалистических ценностях. Это представляет серьезную угрозу для принципа Таухид (Единобожия), являющегося основой исламского мировоззрения, а также для религиозно-социальных традиций. Признавая необходимость активного участия мусульман в глобальных процессах, статья указывает на необходимость поиска путей защиты своих религиозных и моральных ценностей от навязываемого глобального культурного влияния.
Ключевые слова: Глобализация, Культурная угроза, Исламское мировоззрение, Секуляризм, Индивидуализм, Культурная защита.
CULTURAL AND IDEOLOGICAL THREATS OF GLOBALIZATION TO THE MUSLIM UMMAH AND WAYS OF PROTECTION
Annotation: This article analyzes the cultural and ideological aspects of globalization, particularly in the form promoted by economically developed nations, and its potential negative impact on Muslim society. It is emphasized that modern globalization seeks to create a single global culture rooted in secular, materialistic, and individualistic values. This poses a serious threat to the principle of Tawhid (Monotheism), which is the foundation of the Islamic worldview, as well as to religious and social traditions. While acknowledging the need for Muslims to participate actively in global processes, the article highlights the necessity of finding ways to protect their religious and moral values from the imposed global cultural influence.
Keywords: Globalization, Cultural Threat. Islamic Worldview, Secularism, Individualism, Tawhid (Monotheism), Cultural Defense/Protection

Глобаллашув замонавий даврнинг энг муҳим ва мураккаб жараёни бўлиб, у асосан иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатлар илгари сураётган шаклда, замонавий фан ва технологиялардаги оқимларнинг акси сифатида намоён бўлмоқда. Сўнгги йигирма йил ичида бу жараён кенг муҳокама қилинди, асосан иқтисодий ўзаро боғлиқлик нуқтаи назаридан. Бироқ, глобаллашувнинг асосий мақсади алоҳида-алоҳида кўплаб маданиятларни бирлаштириб, ягона бир маданиятга эга глобал жамият яратишга қаратилган. Бундай таклиф қилинган «янги» жамиятда урф-одатлар ва диний-ижтимоий анъаналарни тарк этиш зарурий ҳисобланади, чунки улар янги, материалист ва секуляр замонавий маданият ривожига тўсқинлик қилиши мумкин.
Ушбу мақоланинг асосий мақсади – маданият жиҳатдан глобаллашувнинг мусулмон умматга тушадиган мумкин бўлган фожиали жиҳатларини ва салбий таъсирларини кенг кўламда кўрсатишдан иборат. Гарчи глобаллашув транспорт, алоқа ва ахборот технологиялари соҳаларида инсон тараққиёти учун фойдали айрим ютуқларни туғдириши мумкин бўлсада, саноатланмаган жамиятлар учун энг катта таҳдид – бу маданий-ижтимоий кучлар ҳамда рамзий қадриятларнинг таъсиридир. Биз мусулмонлар сифатида бу глобаллашув маданиятидан – яъни, бизга мажбуран ёки маромига кўра йўналтирилаётган глобал маданият таъсиридан – қандай ҳимояланиш йўлларини топишга умид қиламиз.
Исломий дунёқарашда муқаддас, мустаҳкам тамойиллар мавжуд бўлиб, улар диний манбага таянади. Бу мусулмонлар бошқалардан ўрганишга қийналади дегани эмас. Аксинча, глобал жараёнларда тўлиқ иштирок этиш учун илм-маълумот, технология, бошқарув кўникмалари ва билимларни олишлари зарур. Лекин бу йўлда ижтимоий мувозанатни ва диний қадриятларни белгиловчи асосий қоидалар, худди Ислом дунёқарашида кўрсатилганидек, сўзсиз бузилмаслиги керак. Мақола доирасида маданий глобаллашувнинг моддий-дунёвий ва нотўғри индивидуалистик фалсафаси ҳамда унинг исломнинг тавҳид тамойилига зид келиши атрофлича таҳлил қилинади.
2.1. Глобаллашувнинг тарихий ва мафкуравий шаклланиши.
Глобаллашув сиёсий шаклланиши ҳақида тарихий мисолларга қайтсак — XV асрдан бошлаб Европа давлатларининг мустамлака юритиш фаолияти;
a) Испания-Португал мустамлака ҳаракатлари «ваҳший» деб аталган халқларни насронийлаштиришга йўналтирилган бўлса;
b) Буюк Британия, Франция ва Голландия каби давлатлар Осиё, Африка ва Яқин Шарқдаги «қадимий аҳоли»ни «тайёрлашга» ўз миссиясини кўрсатган;
c) замонавий капиталистик ғарб давлатлари эса модернизация ва секулярлашув орқали, хусусан исломлашган жамиятларни ҳам, «ривожланмаган» деб белгилаб, ўз аралашувини амалга оширган.
2.2. Исломий ва ғарбий дунёқараш зиддияти
Ислом Дунёқараши Ислом ақидасининг ўзи бўлиб, тавҳидга ва ягона ҳақиқатга асосланади. Унда дунёвий жиҳат охиратга тайёргарлик сифатида кўрилади. Исломда инсоннинг Аллоҳга бўлган муносабати – бўйсуниш, ибодат қилиш ва итоат қилиш тартибида бўлиши лозим. Исломнинг универсал табиати (намоз, рўза, ҳаж каби ибодатларда) турли миллат ва тилдаги мусулмонларни ягона ибодатда бирлаштиради.
Бунинг акси ўлароқ, ғарб дунёқараши дунёвий секуляризмга таянган бўлиб, одамлар яшаётган дунёга глобал тасвир ҳосил қилишга қаратилган. Янги глобал маданиятнинг асоси бўлган бу фалсафада инсон – Худо эмас – оламнинг эгаси ҳисобланади. Шу боис, инсонга илоҳий ҳидоят керак эмас, унга ўзининг “рационал тафаккури” етарли, деб ҳисобланади.
2.3. Маданий глобаллашувнинг асосий хавфлари
Мафкуравий асосга эга бўлган маданий глобаллашувнинг асосий хавфи, глобаллашув жараёнининг ўзида эмас, балки Исломнинг жамиятда ҳалоллик ва адолатга асосланган ҳаётни барпо этишдаги ролини камайтириш йўлидаги яширин ва мувофиқлаштирилган ҳаракатлардадир.
Истеъмолчилик Руҳи: Янги глобал маданият истеъмолчилик руҳида бўлиб, пайғамбарлар ахлоқини фойда ва даромад ахлоқи билан алмаштиради.
Нотоғри Индивидуализм: Бу фалсафа одамни ўзини ўзи яратувчи, тўлиқ мустақил, жамиятга миннатдорлик билдирмайдиган шахс сифатида кўради. Бу эса тавҳид тамойилига бутунлай зид.
Ахлоқий бузилишлар тарғиботи: Оммавий кўнгилочар воситалар ва коммуникация тармоқлари Ғарб жамиятидаги ахлоқий бузилишларни (никоҳдан олдинги жинсий алоқалар, гомосексуализм, спиртли ичимликлар) гўёки “нормал” ҳаёт сифатида тарғиб қилади. Бу жараён кино, интернет, мусиқа ва реклама каби соҳаларни ўз ичига олади.
2.4. “Эркинлик” тушунчасининг нотоғри талқини
Ғарб маданияти илгари сураётган "эркинлик" тушунчаси ҳақиқий бахт манбаи бўлган танлаш эркинлигини, йўл-йўриқсиз ва масъулиятсиз хатти-ҳаракат эркинлиги билан аралаштириб юборган. Уларнинг “эркинлик” ва “инсон ҳуқуқлари” деб атаган нарсаси аслида одамнинг истаган ишни қилиш ҳуқуқидир.
Бу нотўғри талқин салбий оқибатларга олиб келади:
•  Спиртли ичимлик ичиш “эркинлиги” — ичкиликбозлик ва қарамликка.
•  Жинсий бузуқлик “эркинлиги” — ОИТС каби касалликлар тарқалишига.
•  Қимор ўйнаш “эркинлиги” — молиявий йўқотишларга.
•  Фоизхўрлик “эркинлиги” — банкротликка.
Ислом дунёқарашига кўра, эркинлик — Худо ҳалол қилган нарсалар орасида танлаш ҳуқуқи, чексизлик эса — тўғри ёки нотўғрилигидан қатъи назар, хоҳлаган ишни қилишдир. Маданий глобаллашувнинг асосий белгиси бу глобал фикрий ҳукмронлик натижасидаги танлаш эркинлигининг йўқолишидир.
Маданий глобаллашувнинг ҳозирги шакли, чуқур моддий, дунёвий ва индивидуалистик фалсафага асосланганлиги сабабли, у мусулмон уммати ва диний қадриятларга асосланган ҳар қандай маданият учун жиддий мафкуравий таҳдид ҳисобланади. Бу таҳдиднинг асосий мақсади – Ислом маданиятини йўқ қилишга, яъни инсон билан Аллоҳ ўртасидаги алоқанинг асоси бўлган пайғамбарликка ишониш ва унга асосланган диний амалиётларни заифлаштиришга қаратилган.
Мусулмонлар учун ҳимоя йўллари ва тавсиялар:
1. Тавҳид ва исломий дунёқарашни мустаҳкамлаш: Мусулмонлар ўз эътиқодлари, яъни тавҳид тамойилига қаттиқ амал қилишлари ва исломий дунёқарашнинг ҳаққонийлигини мустаҳкамлашлари зарур. Исломда дунёвийлик охиратга тайёргарлик эканини англаш.
2. Технологик ва илмий интеграция: Глобаллашувнинг ижобий жиҳатларидан (илм-маълумот, технология, бошқарув кўникмалари) фаол фойдаланиш, аммо буни ижтимоий мувозанат ва диний қадриятларни белгиловчи асосий қоидаларни сўзсиз бузмаган ҳолда амалга ошириш керак.
3. Оммавий маданиятга қарши маданий иммунитет: Ёш авлод онгини оммавий ахборот воситалари орқали тарғиб қилинаётган ахлоқий бузилишларга қарши ҳимоя қилиш, исломий ахлоқ ва қадриятларни тарғиб қилиш орқали кучли маданий иммунитетни шакллантириш.
4. “Эркинлик” тушунчасини тўғри талқин қилиш: “Эркинлик”ни чексизлик ва масъулиятсиз хатти-ҳаракат эмас, балки Аллоҳ ҳалол қилган нарсалар орасида тўғри танлов қилиш ҳуқуқи сифатида тушуниш ва буни кенг омма онгига етказиш.
Хулоса қилиб айтганда, мусулмон уммати глобаллашув шароитида ўзлигини сақлаб қолиш учун пассив ҳолатда кутиш ўрнига, бу жараёнларда фаол иштирок этиши, бироқ ўз диний ва ахлоқий асосларига қатъий риоя қилган ҳолда ривожланиши лозим. Акс ҳолда, глобал фикрий ҳукмронлик оқими исломий жамиятларни ўз қадриятларидан маҳрум этиш хавфини туғдиради.

Фойдаланилган адабиётлар:
1. Ал-Боқиллани, “Китоб ат-Тамҳид”, Қоҳира, 1984.
2. Амир ар-Рубайъи, “Глобаллашув ва миллий давлат бошқаруви”, ИНТАН журнал, жилд 5, сон 1, 2000.
3. Др Умар Жоҳ «Глобаллашувнинг Ислом оламига таъсири» 21-асрдаги муаммолар ва ташқи алоқалар ва дипломатия институти, Куала-Лумпур, Малайзия, 2001 йил 13 июнь.
4. Саййид Муҳаммад Накиб ал-Аттас, “Ислом ва илм фалсафаси” (Islam and the Philosophy of Science), Куала-Лумпур: ИСТАC, 1989 ва 1995.