Ўзбек тили ривожида арабий сўзларнинг аҳамияти

Ўзбек тили – халқимизнинг бой тарихи, маданияти ва миллий ўзлигини акс эттирувчи бебаҳо бойликдир. Унинг шаклланиш ва ривожланиш жараёнида турли тилларнинг, хусусан, араб тилининг таъсири жуда муҳим бўлган. Арабий сўзлар нафақат тилимизни бойитди, балки халқимизнинг илмий, диний ва адабий ҳаётига чуқур сингиб, унинг маънавий ривожида муҳим роль ўйнади. Ушбу мақолада арабий сўзларнинг ўзбек тилидаги ўрни ва аҳамияти ҳақида гаплашамиз.
Арабий сўзлар бизнинг тилимизга асосан Ислом дини орқали кириб келган. ВИИ асрдан бошлаб, Ислом дини Марказий Осиёга тарқалган ва шу орқали араб тили диний, илмий ва маданий мулоқотнинг асоси сифатида қабул қилинган. Масалан, "намоз", "закот", "савоб", "дуо" каби сўзлар дин билан боғлиқ иборалар сифатида ўзбек тилига мустаҳкам кириб келган. Уларнинг таъсири шунчалик кучли эдики, бугунги кунда бу сўзларни ўз тилимиздан ажратиб бўлмайди.
Мовароуннаҳрнинг буюк олимлари, масалан, Имом Бухорий, Ал-Фарғоний, Абу Райҳон Беруний ва Ал-Хоразмий араб тилида илмий асарлар яратган. Бу асарлар туфайли арабий илмий атамалар ҳам тилимизга кириб, халқ орасида кенг қўлланила бошлаган. Мисол учун, "алгебра", "кимё", "мантиқ", "тиббиёт" каби сўзлар ўша даврлар меҳнатининг натижасидир.
Арабий сўзлар бизнинг кундалик нутқимизда ҳам кенг қўлланилади. Бу сўзлар кўпинча инсоний қадриятлар ва ахлоқий тушунчаларни ифодалайди. Масалан:
• Сабр: Ҳаётда сабрли бўлишнинг аҳамиятини ифодалаш учун ишлатилади. Масалан, "Сабрнинг таги сариқ олтин" деган мақол бунинг ёрқин мисоли.
• Адолат: Жамиятда тўғрилик ва ҳалолликни таъкидлаш учун. Масалан, "Адолат қилган раҳбар халқнинг ишончини қозонади."
• Тақво: Аллоҳдан қўрқиб, унинг буйруғига амал қилишни англатади. "Тақво эгаси нажот топади" деган ибора кўп ишлатилади.
Диний маърифат ва Исломий ҳаёт тарзи туфайли ўзбек тилига кириб келган бу сўзлар халқнинг маънавий ҳаётига чуқур сингиб кетган.
Ўзбек адабиёти арабий сўзларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Алишер Навоий, Бобур ва бошқа улуғ адиблар ўз асарларида араб тилидан кирган сўзларни кўп ишлатганлар. Улар бу сўзлар орқали асарларига чуқур маъно ва фалсафий теранлик бахш этганлар.
Масалан, Навоийнинг қуйидаги сатрларига эътибор беринг:
"Илм бирла ҳикмат бўлмаса инсон,
Ҳайвон эрур эрди ор қилғил ҳайвон."
Бу байтда "илм" ва "ҳикмат" сўзлари араб тилидан кирган ва инсоннинг маънавий камолоти учун илм олишнинг аҳамиятини кўрсатган.
Бобурнинг шеърларида эса арабий сўзлар оҳанг ва мазмунни бойитишга хизмат қилган:
"Таваккал қилиб ишни бошлағил, эй дўст,
Сабр ила, интизор, тилағинг топгай."
Бу ерда "таваккал" ва "сабр" сўзлари исломий тушунчаларни англатади ва ҳар қандай ишни режалаштиришда уларга амал қилишнинг аҳамиятини таъкидлайди.
Ҳозирги кунда арабий сўзлар нафақат диний ва адабий йўналишда, балки илмий ва ижтимоий соҳаларда ҳам фаол ишлатилмоқда. Масалан:
• Илм-фан: "Физика", "кимё", "математика" каби сўзлар арабий илдизга эга.
• Ҳуқуқ ва сиёсат: "Қонун", "давлат", "фуқаро", "миллат" каби сўзлар араб тилидан кириб келган.
• Диний ҳаёт: "Имом", "масжид", "рўза", "савоб" каби сўзлар ҳозирги кун нутқида ҳам кенг қўлланилади.
Бу сўзлар тилимизни янада бойитиб, унинг луғат захирасини кенгайтиришга хизмат қилмоқда.
Хулоса
Арабий сўзлар ўзбек тилининг ажралмас қисмига айланган. Улар тилимизни нафақат бойитган, балки халқимизнинг маданий ва маънавий ҳаётини ҳам шакллантирган. Арабий сўзлар туфайли тилимиз ўзига хос оҳангга ва фалсафий теранликка эга бўлди.
Бугунги кунда ушбу бойликни асраб-авайлаш, арабий сўзларнинг асл маъносини ўрганиш ва улардан тўғри фойдаланиш жуда муҳим. Бу нафақат тилимизни бойитади, балки миллий ўзлигимизни сақлаш ва ривожлантиришга ҳам хизмат қилади.
Ўзбек тилида арабий сўзларнинг ўрни – бу бизнинг маданиятимизнинг кўзгуси ва тилимизнинг узвий бир қисмидир. Уни асраб-авайлаш ҳар биримизнинг бурчимиздир.

Жаҳонгир ХУДОЙҚУЛОВ,
Мир Араб ўрта махсус ислом
таълим муассасаси мударриси