Ота-онага ҳурматнинг исломдаги ўрни

Исломда ота-онага ҳурмат қилиш энг олий ахлоқий бурчлардан бири саналади. Қуръони Карим ва ҳадислар ота-онанинг мақомини улуғлаб, уларга ҳурмат кўрсатишни фарзандларнинг асосий бурчлари қаторида таъкидлайди. Бу мавзу нафақат динимиз асосларида, балки инсоний ахлоқнинг ажралмас қисмида ҳам ўз ифодасини топган. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда:
﴿وَوَصَّيْنَا ٱلْإِنسَـٰنَ بِوَٰلِدَيْهِ إِحْسَـٰنًۭاۖ حَمَلَتْهُ أُمُّهُۥ وَهْنًا عَلَىٰ وَهْنٍۢ وَفِصَـٰلُهُۥ فِى عَامَيْنِ أَنِ ٱشْكُرْ لِى وَلِوَٰلِدَيْكَ إِلَىَّ ٱلْمَصِيرُ﴾
"Биз инсонга ота-онасига чиройли муомала қилишни буюрдик. Онаси уни заифлик устига заифлик билан (қорнида) кўтарди ва унинг (эмизишдан) ажралиши икки йилда бўлди. (Биз унга буюрдикки:) Менга ва ота-онангга шукр қил. Охир оқибат қайтиш Мен томонгадир" (Луқмон сураси, 14-оят) деб марҳамат қилади. Ушбу оятда ота-онага ҳурмат ва уларга хизмат қилиш Аллоҳга шукр қилиш билан бирга зикр қилинган. Бу эса ота-онага бўлган ҳурматнинг нақадар улуғ бурч эканини англатади.
Аллоҳ таоло бошқа бир оятда шундай дейди:
﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا۟ إِلَّآ إِيَّاهُ وَبِٱلْوَٰلِدَيْنِ إِحْسَـٰنًاۚ إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ ٱلْكِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّۢ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًۭا كَرِيمًۭا﴾
"Парвардигоринг фақат Унинг Ўзигагина ибодат қилишингизни ва ота-онага яхшилик қилишни амр этди. Агар улардан бири ёки иккаласи сенинг ҳузурингда қариликка етиб келса, уларга ъуфъ ҳам демагин, (уларни) жеркиб ҳам ташламагин ва уларга карамли сўз айтгин" (Исро сураси, 23-оят). Бу оят ота-онанинг ҳурматини сақлашда, уларга озор етказмасликда ва уларга мулойимлик билан муомала қилишда юқори даражада эҳтиёткор бўлишни ўргатади. Оятда «уф» сўзининг тақиқланиши эса ота-онага ҳатто энг кичик ноқулайликни етказиш ҳам Аллоҳ ҳузурида маъқулланмаслигини билдиради.
Расулуллоҳ (с.а.в) ҳадисларида ҳам ота-онага ҳурматнинг фазилати кўп бора таъкидланган. Бир куни бир саҳоба Расулуллоҳдан (с.а.в): «Эй Расулуллоҳ, энг улуғ амал қайси?» деб сўради. Расулуллоҳ (с.а.в): «Ўз вақтида ўқилган намоз», деб жавоб бердилар. Шунда саҳоба яна: «Кейин қайси?» деб сўради. Расулуллоҳ (с.а.в): «Ота-онага яхшилик қилиш», дедилар.
«أفضل الأعمال الصلاة لوقتها وبر الوالدين» (رواه البخاري ومسلم)
(Бухорий ва Муслим ривоятлари). Ушбу ҳадис ота-онага ҳурмат қилиш ибодат даражасидаги амал эканини кўрсатади.
Пайғамбаримиз (с.а.в) яна шундай деганлар:
«الجنة تحت أقدام الأمهات» (رواه النسائي وأحمد)
"Жаннат оналарнинг оёғи остидадир" (Насоий ва Аҳмад ривоятлари). Бу ҳадис онанинг фарзанд ҳаётидаги ўрни нақадар улуғ эканини билдиради. Она фарзандни дунёга келтиради, тарбия қилади, унинг ҳар бир эҳтиёжини қондиради. Онага ҳурмат қилиш ва унинг дуосини олиш фарзанднинг энг олий бурчидир.
Исломда ота-онага ҳурмат қилишнинг кўринишлари жуда кўп. Уларнинг ичида улар билан яхши муомала қилиш, сўзларини тинглаш, уларга хизмат қилиш ва дуоларини олиш энг муҳимларидан саналади. Ота-она ўз фарзандларининг қадрдонидир. Уларнинг розилиги фарзанднинг дунё ва охиратда саодат топишига сабаб бўлади. Расулуллоҳ (с.а.в):
«رضا الله في رضا الوالدين وسخط الله في سخط الوالدين» (رواه الترمذي)
"Аллоҳнинг розилиги ота-онанинг розилигида, Аллоҳнинг ғазаби ота-онанинг ғазабидадир" деганлар (Термизий ривояти). Ушбу ҳадис ота-онани рози қилишнинг нақадар аҳамиятли эканини яна бир бор эслатади.
Ислом ота-онага ҳурматни нафақат диннинг асосий бурчи сифатида кўрсатади, балки унинг ахлоқий ва ижтимоий аҳамиятини ҳам таъкидлайди. Ота-онага ҳурмат қилиш оилавий муносабатларни мустаҳкамлайди, жамиятда тотувлик ва тинчликни таъминлайди. Ота-онага ҳурмат қилмаган жамият ахлоқий инқирозга юз тутиши муқаррар. Шу сабабли ҳар бир мусулмон ота-онанинг хизматида бўлишга, уларнинг дуоларини олишга интилиши лозим.
Ота-онага ҳурмат қилмасликнинг оқибатлари ҳақида Қуръон ва ҳадислар огоҳлантиради. Расулуллоҳ (с.а.в):
«أكبر الكبائر: الإشراك بالله وعقوق الوالدين» (رواه البخاري)
"Катта гуноҳлардан бири бу ота-онага осий бўлишдир" деганлар (Бухорий ривояти). Бу ҳадис ота-онага нисбатан бепарволик ёки уларга ёмон муомалада бўлишнинг оғир гуноҳ эканини билдиради. Шунингдек, Қуръони Каримда ота-онага ҳурмат қилмаган халқ ва кишиларнинг қандай ҳалокатга учрагани ҳақида кўплаб қиссалар келтирилган.
Хулоса қилиб айтганда, ота-онага ҳурмат қилиш мусулмоннинг энг олий бурчларидан бири бўлиб, у Аллоҳнинг розилиги ва жаннатга эришиш воситасидир. Ҳар бир мусулмон ўз ота-онасини ҳурмат қилиш, уларга яхшилик қилиш ва улар учун дуо қилиш орқали нафақат дунё саодатини, балки охират нажотини ҳам қўлга киритади.

Жаҳонгир ХУДОЙҚУЛОВ,
Мир Араб ўрта махсус ислом
таълим муассасаси мударриси