Абу Лайс Самарқандийнинг ал-Баҳр ал-улум тафсирларида тавил ўринлари.

Бу мақолада ал-Баҳр ал-улумдаги Аллоҳ таолога нисбат берилган баъзи лафзларнинг таъвили жамланган. Тўплам муаллифнинг эътиқодлари, аҳли сунна вал-жамоа олимлари ичида тутган ўринларини кўрсатиб беради.

Истеҳзо. Аллоҳ таолонинг Бақара сурасидага “الله يستهزى بهم” – “Аллоҳ уларни “мазах қилади””  сўзи борасида муаллиф: “Улар қилган истеҳзога яраша жазолайди”, - деган. Бундан ташқари Калбий Абу Солиҳдан у Ибн Аббосдан қилган қуйидаги ривоятни келтиради:
“Истеҳзо улар учун жаҳаннамда жаннатдан эшик очиб қўйишлигидир. Улар жаҳаннамда бақир-чақир қилиб ҳалок бўлаётган бир пайтда мўминлар жаннат сўриларидан уларга боқиб турадилар. Улар эшикки шошиб келганларида эса эшик ёпилиб бошқа жойдан бошқа эшик очилади. Шу пайтда мўминлар فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُواْ مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ  “Энди бугун (аксинча) имон келтирганлар кофирлар (усти)дан кулурлар”  оятидагидек уларнинг устиларидан кулиб туришади”.
Муқотил айтади: “Истеҳзо Аллоҳ таоло Ҳадид сурасида зикр қилган “У кунда мунофиқ ва мунофиқалар имон келтирган зотларга: “Бизга қарангиз! Биз ҳам сизларнинг нурингиздан озгина олиб фойдаланайлик”, – десалар, (уларга:) “Ортингизга қайтиб нур истангиз!” – дейилур”  ҳолатидир. Бу уларнинг устидан истеҳзо бўлади”. 
Ҳаё. Аллоҳ таолонинг Бақара сурасидаги إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا – “Аллоҳ чивин, балки ундан ҳам “юқори” нарсалар ҳақида зарбулмасал айтишдан уялмайди”  ояти борасида муаллиф: “Зарбул масал қилиш ва ҳақни баён этишда чивин ёки унда юқори нарсаларни зикр қилишдан чекланмайди. Бир қийлда: “Ҳаё уни зарбул масал қилишдан ва ҳақни ўхшатиш йўли билан баён этиш ва тавсифлашдан тўсмайди” дейилган”, - деб айтилган”, - дейди.  
Важҳ. Аллоҳ таолонинг Бақара сурасидаги فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ – “Бас, қайси тарафга юзингизни қаратсангиз, ўша томонда Аллоҳнинг “юзи” мавжуддир”  деган сўзи борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
“Намозда юзларингизни қаёрга бурманг, Аллоҳнинг важҳи ўша ерда бўлади, яъни баъзилар айтганидек “Аллоҳнинг қибласи ўша ерда бўлади” ёки “Аллоҳнинг розилиги ўша ерда бўлади”. 
Абдуллоҳ ибн Омир ибн Робийъдан, у киши отасидан ривоят қилиб айтишича у киши бир гуруҳ билан сафарга чиққанларида шунга ухшаш гаплар айтилган.
Баъзилар бундан мурод улов устидаги намозлигини айтишган. 
Муаллий яна шундай дейди: “Бизга Муҳаммад ибн Саъийд Марвазий ривоят қилди. У киши деди: “Бизга Абу Жаъфар Таҳовий ривоят қилди”. У киши деди “Бизга Алий ибн Шайба ривоят қилди”. У киши деди “Бизга Язид ибн Ҳорун ривоят қилди”. У киши деди “Бизга Абдулмалик ибн Абу Сулаймон Саъид ибн Жубайрдан, у Ибн Умардан р.а ривоят қилди”. У киши дедилар:
“Расулуллоҳ Маккадан келаётганларида уловлар устида у қаерга юзланган бўлса, шу ерга қараб нафл намозларини ўқир эдилар. Сўнгра қўйидаги оятни ўқиди “Машриқ ва мағриб Аллоҳникидир. Бас қаёрга юз бурсангиз, Аллоҳнинг важҳи шу ердадир”.
Ибн Умар айтади: “Бу оят шу хусусда нозил бўлган”.
Баъзилар бу оятнинг нозил бўлишида бошқа сабаб борлигини айтишган. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Байтил Мақдисга қараб намоз ўқир эдилар. Макка юз буриш амри келганида яҳудийлар: “Бир марта ундай, бир марта бундай намоз ўқийсизлар”, - дейишди. Шунда: “Қаерга юзлансангиз Аллоҳнинг важҳи ўша ерда” ояти нозил бўлди. 
Аллоҳ таолонинг Бақара сурасидаги وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ – “Фақат Аллоҳнинг “юзи” учунгина эҳсон қилгайсиз”  деган сўзи борасида муаллиф “Аллоҳнинг савобини кўзлаб садақа қиласиз” деган. 
Қасос сурасидаги “Унинг “юзи”дан бошқа барча нарса ҳалок бўлувчидир”  ояти борасида муаллиф “Аллоҳдан бошқа барча нарсалар ҳалок бўлади. Чунки у азалий ва абадийдир. 
Бир гапда “Унинг важҳидан бошқа ҳар нарса ҳалок бўладининг маъноси Аллоҳ азза ва жалланинг розилиги кўзланмаган ҳар қандай амалнинг савоби йўқ бўлгувчидир” дейилган.
Яна бошқа гапда “Унинг мулкидан бошқа ҳар нарса ўзгарувчидир. Фақат Унинг мулки ўзгармайди ва бошқага ўтиб кетмайди” дейилган. 
Келишлик. Аллоҳ таолонинг Бақара сурасидаги هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلَائِكَةُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ – “Улар (ҳақни инкор этувчилар) балким, соябон булутлар остида Аллоҳ ва фаришталар келганда иш тугашини (қиёматни) кутаётгандирлар”  деган сўзи борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
“هل” Қуръонда етти маънода келади. Баъзи ўринларда “قد” – батаҳқиқ маъносида ишлатилади. Масалан “هل أتاك” – “келмадими” эмас, “батаҳқиқ келди”.
Баъзида ундан сўроқ маъноси ирода қилинади. Масалан هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِنْ سَبِيلٍ – “”(Яна дунёга) қайтишга бирор йўл бормикан?”” . Баъзида тушунтишиш маъноси назарда тутилади هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ – “Сизларни ... бир тижоратга далолат қилийми?” . Баъзида ёмонлаш маъносида ишлатилади هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ – “Мен сизларга шайтонлар (жинлар) кимларга тушиши ҳақида хабар берайми?” . Баъзида амр ирода қилинади. Масалан فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ – “Бас, энди, сизлар (май ичишдан) тийилувчимисиз?” . Баъзида инкор ирода қилинади. Юқоридаги оятда келганидек “Кутаяпдиларми?” эмас, “кутмаяпдилар”
Абу Солиҳдан қилинган ривоятда Ибн Аббос шундай дейди: “Бу тафсир қилинмайдиган яшириш илмлар сирасидан”.
Абдурроззақ Суфён Саврийдан ривоят қилади: Ибн Аббос: “Қуръонни тафсир қилиш тўрт усулда бўлади: 
1. Уламоларгина биладиган тафсир.
2. Ҳар қандай араб тушунадиган тафсир.
3. Ундаги жаҳолат сабабли ҳеч ким тушунмайдиган тафсир.
4. Аллоҳ азза ва жалладан бошқаси билмайдиган тафсир.
Ким охиргисини билишлигини даъво қилса, у ёлғончидир. Бу Аллоҳ таолонинг “Ундай оятлар таъвилини (асл маъносини) фақат Аллоҳнинг Ўзигина билур”  оятига мувофиқдир.”, - деган.
Баъзилар бу оятни кофирларни қўрқитиш маъносида деб таъвил қилганлар.
Муаллиф яна айтади: “Улар Аллоҳ таолонинг амри уларга келмагунича иймон келтирмайдилар”. Бошқа ўринда “Аллоҳ уларга ўзлари кутмаган томонда келди” ояти борасида “Аллоҳнинг амри келди” деган.
Баъзилар “Аллоҳ келишини кутаяпдиларми?” оятидан мурод “Аллоҳ уларга ваъда қилган азоб келишини кутаяпдиларми?” дейишган. 
Муаллиф Аллоҳ таолонинг Аном сурасидаги “Улар устиларига фаришталар келишларини ёки Роббинг келишини кутмоқдаларми?” ояти борасида “Аллоҳ уларга ваъда қилган нарсасини келтиришини кутмоқдаларми?” маъносида. Бу худди Аллоҳ таолонинг “Аллоҳ уларга ўзлари кутмаган томондан келди” оятига ўхшайди”, - деган.
Яна бир гапда: “Бу ерда уқубат ва азоб келиши маъносида. Музоф илайҳ айтилиб, ундан музоф маъноси зикр қилинган. Бу Аллоҳ таолонинг واسئل القرية - “Қишлоқдан сўра” яъни “қишлоқ аҳлидан сўра” оятиги ўхшайди. Бу ерда ҳам Роббингнинг амри яъни азоб-уқубати келишини маъносида”, - дейилган.
Бошқасида: “Бу таъвийлини Аллоҳдан ўзгаси билмайдиган муташобиҳ оятлир сирасидан”, - дейилган. 
Муаллиф Аллоҳ таолонинг Фажр сурасидаги وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا – “Ва Раббингиз (ҳукми) ва фаришталар саф-саф бўлиб келганда”  ояти борасида “Баъзилар буни таъвийлини Аллоҳдан ўзгаси билмайдиган оятлардан эканини айтишган. Аҳли сунна эса “Роббинг келдига” кайфият берилмайди дейишган. Баъзилар: “Роббингнинг ҳисоб ҳақидаги амри ва фаришталар келди”, - дейишган. 
Курси. Аллоҳ таолонинг Бақара сурасидаги وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ – “Унинг Курсийси осмонлар ва Ерни (ҳам) ўз ичига сиғдира олур.”  деган сўзи борасида Ато ибн Абу Рабоҳдан қилинган ривоятда у шундай деган: “Етти осмон ва етти ер Курсийнинг олдида чўлдаги бир узукчалик”, - деган. Калбий ва Муқотилдан ҳам шу маънодаги ривоятлар бор. 
Баъзилар: “Курсий Аллоҳ таоло осмонлар ва ерни яратган макон”, - дейишган.
Бошқалар: “Курсий ва Арш бир нарса. Бир ўринда “Курси”, бир ўринда “Арш” деб номланган”, - дейишган.
Яна бирлари: “Курсий ва Арш бошқа-бошқа нарса”, - дейишган.
Фақиҳ айтади: Бизга Абдурроҳман ибн Муҳаммад айтди: Бизга Форис ибн Мардавий айтди: Бизга Муҳаммад ибн Фузайл айтди: Бизга Абу Мутиъ Ҳаммоддан, у Осим ибн Баҳдаладан (бу киши Осим ибн Абу Нажуд), у Зар ибн Ҳубайшдан, у Абдуллоҳ ибн Масъуддан ривоят қилди: “ Ҳар икки осмон орасида беш юз минг йиллик йўл бор, Курсий ва Арш орасида ҳам беш юз минг йиллиг йўл бор. Арш сувнинг устида. Аллоҳ аршдан олийдир – яъни олийлик ва қудрати билан сизлар нима қилаётганингиздан хабардордир”.
Зажжож айтади: Ибн Аббос дедилар: “Курсийси осмонлар ва ердан кенг бўлди” яъни илми кенг бўлди”.
Бир гуруҳ: “ Курсий – осмонлар ва ерни ушлаб турадиган қудрати”, - дедилар. Бу Ибн Аббоснинг сўзига яқин гап. 
Муҳаббат. Аллоҳ таолонинг Оли Имрон сурасидаги قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ – “Айтинг (эй, Муҳаммад!): “Агар Аллоҳни севсангиз, менга эргашингиз. Шунда Аллоҳ сизларни севади””  деган сўзи борасида муаллиф қуйидагиларни айтган.
Зажжож айтади: “Аллоҳни яхши кўрсангиз – Унга бўйинсунишни хоҳласангиз Аллоҳ азза ва жалла сизлар буйурган нарсасини қилинг. Чунки инсоннинг Аллоҳга ва Унинг Росулига бўлган муҳаббати уларга бўйсуниш ва уларнинг амрларига рози бўлиш билан бўлади. Аллоҳнинг уларга муҳаббати эса уларнинг гуноҳларни кечириб, раҳмати билан уларни мукофотлашидир. “Сизларнинг гуноҳларингиз кечиради. Аллоҳ кечирувчи ва раҳийм зот.””.
Бир қийлда айтилади: “Аллоҳнинг муҳаббати уни бандасини гуноҳлардан сақлаши ва тўғри йўлга бошлаши. Банданинг муҳаббати Унга итоат этиши. 
تَعْصِي الإِله وَأنْتَ تُظْهِرُ حُبَّهُ                هذا محالٌ في القياس بديعُ
إنَّ الْمُحِبَّ لِمَنْ يُحِبُّ مُطِيعُ   لَوْ كانَ حُبُّكَ صَادِقاً لأَطَعْتَهُ
Аллоҳни яхши кўраман дея туриб, унга осий бўласанми? Тўғри қиёс бўйича бу бўлиши муҳол нарса. Агар севгинг ҳақиқий бўлганида унга итоат қилардинг. Чунки ошиқ севганига итоаткор бўлади.”
Бу оят нозил бўлганида насронийлар: “Муҳаммад ўзини худди Исо каби йўл кўрсатувчи қилишимизни хоҳлаяпди”, - дедилар. Шунда Аллоҳ таоло “Аллоҳга ва Росулга итоат қилинг деб айт” оятини нозил қилди. Шу билан Ўзининг ва Росулининг тоатини бир ўринда келтирди. Айтиладики: “Аллоҳга нозил қилган нарсаси борасида, Расулуллоҳга сизларга баён қилиб берган нарсалари борасида итоат қилинг”. “Агар юз ўгирсалар” яъни у иккисига итоат этишда бўйиш товласалар “Аллоҳ кофирларни севмас” яъни уларни кечирмайди. 
Нафс. Аллоҳ таолонинг Оли Имрон сурасидаги وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ – “Аллоҳ сизларни “Ўзидан” огоҳлантиради”  ояти борасида муаллиф: “ёмон ишларга бўладиган уқубатидан”, - деган. 
Аллоҳ таолонинг Моида сурасидаги تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ – “Сен дилимдагини билурсан, Мен “дилингдагини” билмасман”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
Маъноси “Ғайбингдан ва Сен томондан бўладиган ишдан хабардор эмасман” дегани.
Тилшунослар айтадилар: “Нарсанинг нафси – унинг барчаси, ҳақиқати ва зотидир. Шунда маъно “Сен менинг ичимдаги нарсани биласан, мен Сенинг ҳақиқатингни ва ғайбингни билмайман” дегани бўлади. 
Калом. Аллоҳ таолонинг Оли Имрон сурасидаги وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ – “Аллоҳ улар билан гаплашмайди”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
Зажжож айтади: “Аллоҳ улар билан гаплашмайди” деган гапдан икки хил маънони тушуниш мумкин:
1. Аллоҳ таоло ўзининг дўстларига каломини хос равишда эшиттириши. Худди бандалари ичидан фақат Мусога эшиттиргани каби.
2. Буни ғазабга таъвийл қилиш мумкин. “Фалонча фалонча билан сўзлашмайди, унга қарамайди ҳам” дейилса, “ундан ғазаби чиққан” деган маъно тушунилади. Ҳолбуки унга ёмон сўзларни сўзлаб турган бўлиши мумкин. Худди шунингдек Аллоҳ таолонинг “сўзлашмайди” деган гапи “раҳмати билан сўзламайди” маъноси англатади. 
Муаллиф Аллоҳ таолонинг Нисо сурасидаги وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا – “Аллоҳ Мусо билан (бевосита) гаплашди”  ояти борасида қуйидагиларни айтади.
Баъзилар: “Бунинг маъноси Аллоҳ унга ваҳий нозил қилди. Бу ерда “калом” мажозий маънода қўлланилган. “Ёки уларга Ҳужжат туширдикмики, уларга сўзласа ...” оятида “уларга ҳужжат бўлса” маъносида “калом” лафзи ишлатилган. Арабларда “قال الحائط كذا” - “Девор фалондақа деди” деган ибора ҳам бор”, - дейишган.
Муфассирлар ва аҳли илмларнинг кўпчилиги: “Бу ерда “калом” лафзи ҳақиқий маънода, мажозий маънода емас. Чунки гап “تكليما” масдари билан таъкидланиб “Мусага аниқ гапирди” дейилди. Мажоз эса таъкидланмайди. Араблар “قال الحائط قولا” - “Девор аниқ гапирди” дейишмайди. Таъкид бор жойда мажоз нафий бўлади. Аллоҳ таоло бошқа ўринда “Башар Аллоҳ билан сўзлашиш фақат ваҳий орқили” росул бўлмай набий бўлган ва ваҳийни тушда қабул қилганларга, “ёки тўсиқ ортидан” Мусо алайҳиссалом билан сўзлашганидек, “ёки Росулни юбориб бўлади” бу Жаброилнинг росулларга тушишлари”, - деганини эслатишган. 
Фавқ калимаси. Аллоҳ таолонинг Анъом сурасидаги وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ – “Бандалари устидан У ғолибдир”  сўзи борсида муаллиф: “Улардан ғолиб ва олий. Бир қийлда “Қудратли ва молик” дейилган”, - деган. 
Аллоҳ таолонинг Наҳл сурасидаги يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ – “Улар (фаришталар) устиларидаги (кузатиб турган) Парвардигорларидан қўрқурлар”  ояти борасида қуйидагиларни айтган.
Яъни Аллоҳ таолодан қўрқадилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деганлари ривоят қилинган: “Аллоҳ таолонинг уларни яратганидан то қиёматга қадар еттинчи осмонда Аллоҳнинг қўрқинчидан ҳалқумлари титраб, сажда қилиб турадиган фаришталари бор. Қиёмат куни бўлганида бошларини кўтариб: “Сенга ҳақиқий бандачилик қилолмадик”, - дейишади.” Мана шу Аллоҳ таолонинг “Устиларидаги Роббиларидар кўркадилар” оятидагилар. Яъни Аллоҳ таолони улуғ санаганларидан ундан ҳайиқиб турадилар. 
Айтилади: “Уларни қаҳр-ғазаби ва эгалиги билан қўрқинчга солди”. 
Яна бир қийлда: “Аллоҳ таоло ўзни олийлик ва қудрат балан сифатлагани каби Аршининг устида”, - дейилган. Лекин олдинги гаплар тўғрироқ. Бу Аллоҳ таолонинг “Аллоҳнинг қўли уларнинг қуллари устида” оятига ўхшайди. Яъни, бирор лаҳза Аллоҳга осий бўлмайдилар. 
Истиво. Аллоҳ таолонинг Аъроф сурасидаги ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ – “сўнгра Арш узра “муставий” бўлди”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади:
Баъзилар бунинг таъвийлини Аллоҳдан бошқа билмайдиган муташобиҳ оятлардан дейишган. Айтилишича Язид ибн Ҳорундан бунинг таъвийлини сўрашганда: “Таъвийли унга иймон келтириш”, - деган.
Бошқа ривоятда келишича бир киши Молик ибн Анаснинг ҳузурларига кириб у кишидан Аллоҳ таолонинг “Ар-Роҳман аршга истиво қилди” ояти ҳақида сўради. У зот: “Истиво мажҳул эмас, кайфияти маъқул эмас. Унга иймон келтириш вожиб, у ҳақида сўраш бидъат. Сени адашган деб ўйлаяпман. Уни бу ердан чиқаринглар”, - дедилар.
Муҳаммад ибн Жаъфар билан ҳам шунга ўхшаш воқеа бўлгани зикр қилинган. 
Баъзилар бу оятни таъвил қилиб: “ “ثم” “و” маъносида, шу сабаб жамлаш ва атф маъноларини англатади, эргашишлик ва кетма-кетликни эмас. “استوى” эса “استولى” – эга бўлди маъносида. Бу арабларнинг “فلان استوى على بلد كذا” – “Фалонча фалон шаҳарга эга бўлди” сўзига ўхшайди. Бу ерда ҳам шу маъно. Умумий маъно “Осмонлар ва ерни яратувчиси ва Аршнинг эгаси дегани””, - дейишган. 
Бир қийлда: “Сўнгра амри Аршга кўтарилди”, - дейилган. Ибн Аббоснинг “Аршга кўтарилди, яъни буюрди” деган сўзларининг маъноси ҳам шунга далолат қилади. 
Яна бир қийлда: “Унга бўл деди ва у бўлди”, - дейилган.
Бошқасида: “Сўнгра Аршга истиво қилди” яъни осмонлар ва ерни яратишдан олдин ҳам Аршдан устун эди, олий ва беҳожат эди.”, дейилади.
Хабарда келишича Аллоҳ таоло биринчи яратган нарсаси – қалам. Сўнгра Лавҳ. Аллоҳ қаламга Қиёмат кунигача бўладиган нарсаларни лавҳга ёзишга буюрди. Сўнгра ўзи хоҳлаган нарсаларни яратди. Сўнгра Аршни, кейин уни кўтариб турувчиларни, сўнгра осмонлар ва ерни яратди. Аршни ўзининг ҳожати бўлганидан яратгани йўқ. Балки бандалари дуоларида қаёрга юзланишни билмай сарсон бўлмасликлари сабабидан яратди. Бу Каъбани бандалари қаёрга қараб ибодат қилишларини билишлари учун яратганига ўхшайди. Аршни дуо қилаётганларида қаёрга юзланишлари кераклигини билишлари учун яратди.  
Раҳмат. Аллоҳ таолонинг Аъроф сурасидаги إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ – “Аллоҳнинг раҳмати эзгу иш қилувчиларга яқиндир”  ояти борасида муаллиф қуйидагаларни айтади. 
Бу ерда “رحمة” - раҳматнинг сифитида музаккар ишлатилди.
Баъзилар: “ “قريب” – яқин ва “بعيد” лафзлари бирлик ва кўплик, музаккар ва муаннас учун бир хил ишлатилаверади. Масалан “Шоядки Соат яқин бўлса”, “У золимлардан узоқда эмас””, - дейишган.
Бошқалар: “Бу ердаги “Раҳмат”дан мурод “غيث” – ёмғир. Шу сабаб музаккар лафз ишлатилди”, - дейишган.
Яна бирлари: “Раҳматдан мурод “غفران” – кечиришликдир. Маънога кўра музаккар ишлатилган”, - дейишган. 
Аллоҳ таолонинг Зумар сурасидаги قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ – “Айтинг: “Энди хабар берингиз-чи, сизлар Аллоҳни қўйиб илтижо қилаётган бутларингиз – агар Аллоҳ менга бирор зиён етказишни истаса – улар Унинг зиёнини арита олувчимилар? Ёки (Аллоҳ) менга бирор марҳамат қилишни ирода қилса, ўша (бутлар) Унинг марҳаматини ушлаб қолувчимилар?! “”  ояти борасида муаллиф: “Неъмати, офияти ва яхшилиги”, - деган маъноларни айтган. 
Айн. Аллоҳ таолонинг Ҳуд сурасидаги وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا – “Бизнинг кузатувимиз ва ваҳиймиз (амримиз) билан кемани ясагин”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтган.
Калбий: “ Бизнинг кўрсатмамиз ва ваҳиймиз асосида”, - деган. Муқотил: “Таълимимиз ва буйруғимизга кўра”, - деб тафсир қилган. 
Аллоҳ таолонинг Тур сурасидаги وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا – “Сиз Раббингизнинг ҳукмига сабр қилинг! Зотан, Сиз Бизнинг кўз ўнгимизда (ҳимоямизда)дирсиз!”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
Кўз ўнгимиздасан. Аллоҳ таоло сенинг ҳолатингни кўриб турибди. Унга ҳеч нарса махфий эмас. 
Зажжож айтади: “Сени кўриб, ҳимоя қилиб турганимиз боис уларнинг макри сенга етмайди”.
Бир қийлда: “Сенга қилинаётган ишларни кўриб турибмиз”, - дейилган. 
Нур. Аллоҳ таолонинг Нур сурасидаги اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ – “Аллоҳ осмонлар ва ернинг нуридир”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
Ибн Аббос: “Осмонлар ва ер аҳлини ҳидоятчиси”, - деганлар.
Айтиладики: “Осмонлар ва ер аҳлидан хоҳлаганини ҳидоят қилувчи зот. Буни оятнинг охиридаги “Аллоҳ нури билан хоҳлаганини ҳидоят қилади” жумласи билан очиқлаб берган”.
Яна айтилишича: “Маъноси осмонлар ва ерни ёритувчиси”. Бу гапни “مثل نوره” деб Аллоҳга изофа қилингани ва وَمَن لَّمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ – “Аллоҳ кимга нур бермаси у учун бирор нур йўқ” оятини далил қилиб Ибн Аббос ҳам айтганлар.
Абу Олиядан ривоят қилинади: “Оятнинг маъноси Аллоҳ осмонлар аҳли қалбларини ва ер аҳли қалбларини мағфират ва тавба билан мунаввар қилувчидир. (Иймонга аҳл бўлганларини)”.
Айтилишича: “Осмонларнинг нури қуёш, ой ва юлдузлар. Ернинг нури пайғамбарлар, уламолар ва солиҳ бандалардир”.
Оятнинг давомида “нурининг мисоли” дейилди. Бундан мурод мўмин қалбидаги маърифат нури. 
Ажабланиш. Аллоҳ таолонинг Соффат сурасидаги بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ “Балки Сиз (улардан) таажжубдадирсиз, (аммо) улар эса масхара қилурлар”  оятини Ҳамза ва Кисоийлар “عجبتُ” деб тога замма бериб ўқишган. Бошқа қорилар насб қилиб ўқишган. Насб билан ўқилганда маъно “Ей, Муҳаммад, сенга ваҳий тушишидан ҳайратланаяпсан. Кофирлар эса масқара қилиб, буни ёлғон дейишаяпди” бўлади.
Раф қилиб ўқилганда эса бу Аллоҳ таолонинг ҳолатидан хабар бериш бўлиб қолади. 
Бир гуруҳ олимлар бу қироатни мутлоқ инкор қилиб: “Аллоҳ таоло ҳеч нарсадан ажабланмайди. Чунки у нарсаларни пайдо бўлишидан олдин ҳам билади. Ажабланиш олдин кўрмаган нарсасини кўрган, эшитмаганини эшитган кишида бўлади”, - дейишди.
Бунга жавоб шуки: “Аллоҳнинг ажабланиши инсонларнинг ажабланиши каби эмас. Ажабланиш ҳайратга тушиш маъносида ҳам, бир ишни инкор қилиш, унинг гуноҳини улкан санаш маъносида ҳам ишлатилади. Бошқа оятда келган “وَإِن تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَإِذَا كُنَّا تُرَابًا أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ” оятидаги ажабланиш ҳам иккинчи маънода.
Суфён ибн Саламадан ривоят қилинишича Шураҳй “بل عجبتَ” деб насб билан ўқиб: “Билмаган кишигина ажабланади” деб юрарди. Аъмаш айтади: “Бу нарсани Иброҳим ибн Нахаъийга айтганимда, у: “Шурайҳ ўзининг фикрига маҳлиё бўлиб қолибди. Абдуллоҳ ибн Масъуд ундан кўра билимлироқ эди. Шунга қарамай “بل عجبتُ” деб замма билан ўқирди.”, - деб жавоб қилди””.
Ибн Аббос ва Абу Убайдалар ҳам замма билан ўқир эдилар. 
Яд - Қўл. Аллоҳ таолонинг Сод сурасидаги مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ – “”Қўлим” билан яратган нарсага сажда қилишдан сени нима ман этди?!”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади. 
Баъзилар: “Бу оятга иймон келтирамиз, уни тасдиқлаймиз. Лекин тафсирини билмаймиз”, - дейишди.
Бошқалар: “Тафсири Аллоҳ таоло айтганидек. Уни қўллари билан яратди. Қўлни тафсир қилмаймиз. Қўли бошқа қўллар каби эмас деймиз.”, - дедилар. Бу аҳли сунна вал жамоанинг сўзи. 
Баъзилар: “Буни Аллоҳ таолога лойиқ бўлган сифатлари: Қудрат, қувват, ирода деб шарҳлаймиз. Агар биров: Бошқа нарсалар қудрати, қуввати, иродаси билан яралмаганми?”, - деб сўраса, бошқа нарсаларни яратилиши ҳақида ҳам أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينَا أَنْعَامًا – “Ахир, улар учун Ўз “қўлимиз” иши билан чорва ҳайвонларини яратиб қўйганимизни кўрмадиларми?!”  оятида يد сифати келган”, - деб жавоб берилади”, -дейишган.
Абдуллоҳ ибн Масъуднинг шундай деганлари ривоят қилинган: “Қуръон етти ҳарфда нозил қилинган. Ҳар бир ҳарфнинг зоҳирий ва ботиний маънолари бор”. Хабарлар ичида ҳам зоҳирий, ҳам ботиний маънога эгалари бор. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинади: “Фалонча хунук деманглар. Чунки Аллоҳ азза ва жалла Одамни ўз суратида яратган”. Шу ривоятни олиб бирор киши Аллоҳнинг ҳам одамникига ўхшаган сурати бор деса у кофир бўлади. Бу ҳадиснинг мутақаддим уламолар томонидан айтилган маъноси шуки, Аллоҳ таоло суратлар ичидан бир суратни ихтиёр қилиб, Одам алайҳис саломни ўша суратда, яъни Аллоҳ у учун махсус ихтиёр қилган суратда яратган.  
Розилик. Аллоҳ таолонинг Зумар сурасидаги وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ – “У Ўз бандаларининг кофир бўлишига рози бўлмас”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
Айтиладики: “Бу иблисга айтган “Менинг бандаларим устида сенинг султонинг йўқ” қавлидир”.
Бошқа қийлда: “Кофирлар дин деб қилган ибодатларининг бирортасига рози бўлмайди. Агар шукр қилсангиз сиздан рози бўлур. Яъни, агар Аллоҳга иймон келтирсангизлар ва унинг яккалигини тан олсангизлар динингиздан рози бўлади – уни сиздан қабул қилади. 
Ямийн - ўнг томон. Аллоҳ таолонинг Зумар сурасидаги وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ – “Осмонлар эса, Унинг “қўли”га йиғилувчидир”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
“Ўнг томондан мурод – Аршнинг ўнг томони”, - дейилган.
Қутбий: “يمينه” дан мурод қудрати. Бу “ما ملكت أيمانهم” – қудратлари етган нарса дейишга ўхшайди. Мулк чап ёки ўнгники бўлмайди”, - деган.
“Бу ердаги “يمين” – қасам маъносида. Осмонлар ва ер У иззати ва улуғлигига қасам ичгани боис йиғилади”, - деган қавл ҳам бор .
Аввал, охир, зоҳир, ботин. Муаллиф Аллоҳ таолонинг Ҳадид сурасидаги هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآَخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ – “У Аввал, Охир, Зоҳир ва Ботиндир”  ояти борасида қуйидагиларни айтади.
Аввал – ҳар нарсадан олдин. Охир – ҳар кишидан сўнг қоладиган. Зоҳир – ҳар ишга қодир. Ботин – ҳар нарсани билувчи.
“Аввал – барча нарсани ўзгантириб турувчи. Охир – барча нарсаларни кечиктириб турувчи. Зоҳир – нарсаларни юзага чиқарувчи. Ботин – яширувчи”, - дейилган.
Яна бошқа бир қийлда: “Аввал – аввалгиларни яратувчи. Охир – охиргиларни яратувчи. Зоҳир – кўриниб турувчи одамзотни яратувчи. Ботин – кўзга кўринмайдиган жин-шайтонларни яратувчи”, - дейилган.
“Аввал – бошланиши йўқ. Охир – интиҳоси йўқ. Зоҳир ва Ботин – неъматлари зоҳир”, - деган қавл ҳам бор.
Бир қийлда: “Буларнинг барчаси унинг бирлигига далолат қилади”, - дейилади.  
Маъийят – Биргалик. Аллоҳ таолонинг Мужодала сурасидаги مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ – “Уч кишининг ўзаро шивирлашиб гаплашиши бўлса, албатта, уларнинг тўртинчиси Удир. Беш кишининг ҳам, албатта, олтинчиси Удир. Бундан оз бўладими ё кўп бўладими, қаерда бўлсалар ҳам, албатта, У улар билан биргадир. Сўнгра қиёмат куни уларга қилган амалларининг хабарини берур”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади. 
Уч киши бир бўлиб ўзаро бир сирни гаплашсалар, Аллоҳ уларнинг тўртинчилар бўлади, яъни, шу сирдан воқиф бўлади. Бешта бўлсалар уларнинг олтинчилари бўлади. Чунки улар ўзаро сўзлашган нарсаларидан воқиф бўлиб туради. “Бундан кам бўлса ҳам, кўп бўлса ҳам У улар билан биргадир. Яъни ҳолларидан хабардордир. “Қаерда бўлсалар ҳам” ернинг қаерида бўлсалар ҳам. “Сунгра уларга ўзлари қилган нарсанинг хабарини беради” Қиёмат кунида қилган ишлари яхшиликми, ёмонлик эканининг хабарини беради. 
Руъят – кўришлик. Аллоҳ таолонинг Қиёмат сурасидаги وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضرةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ – “У кунда баъзи юзлар яшнаб турувчи, Парвардигорларига боқувчидир”  ояти борасида муаллиф қуйидагиларни айтади.
Ўша кунда Аллоҳ табарока ва таолога қараган ҳолда бўладилар. 
Мужоҳид айтадилар: “Роббилари томонидан бўладиган савобга умидвор бўлиб кутиб турурлар”, - деган. Лекин бу тўғри эмас. Чунки юзлар деб қайдланиб ва яна الى дан кейин ناظر cўзига бу маънони бериб бўлмайди.

Жаҳонгир ХУДОЙҚУЛОВ,
Мир Араб ўрта махсус ислом
таълим муассасаси мударриси