Taфсир ёзишдаги услублар

Тафсири бил-маъсур - бирор оятнинг маъносини бошқа оят ёки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари билан,  саҳоба ёки тобеъийдан нақл қилинган сўз билан баён этишнидир. Ибн Жарир сингари катта муфассирлар тафсири бил-маъсурда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ва саҳобалардан қилинган ривоятлар билангина кифояланмасдан, тобеъийлардан қилинган ривоятларни ҳам келтирганлари сабабидан таърифга “тобеъий” сўзи келтирилган. Ҳолбуки, уламолар ўртасида тобеъийнинг фикри раъй ёки маъсур хабар экини борасида ихтилоф бор.
Тафсири бил-маъсур Қуръон оятини Қуръон ояти, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннати, саҳоба ёки тобиъийларнинг ривоятлари билан тафсир қилишдан иборатдир. Шундай экан, Қуръонни Қуръон ёки ҳадис билан қилинган тафсири, шубҳасиз, қабул қилинади.
Агар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбат берилган ривоятларнинг исноди ёки матни заиф бўлса, уни қабул қилинмайди.
Аммо саҳобалар ва тобеъийлардан ривоят қилинган хабарлар билан тафсир қилинган бўлса, заиф саналади. Чунки тафсир китобларида  саҳобалар номидан ривоят қилинган кўплаб ҳадислар борки, улар саҳиҳ эмас. Айниқса, Ибн Аббос розияллоҳу анҳу ва Али розияллоҳу анҳу номларидан жуда кўп ёлғон ҳадислар ривоят қилинган. Шунинг учун Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ: “Ибн Аббосдан тафсир ҳақида юзтача ҳадис ривоят қилинган холос” ,— деганлар. 
Тафсири бил-маъсурнинг заиф саналишига учта сабаб бор:
1. Тафсирда ривоятга асосланмаган, тўқилган гапларнинг пайдо бўлиши.
Тафсирда мавзуъ гапларнинг пайдо бўлиши, уларнинг ҳадисда пайдо бўлиши билан бир вақтда бошланди. Чунки тафсир билан ҳадис бир-бирига чамбарчас боғлиқ бўлиб, улар бир-биридан мустақил бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, ҳадисда саҳиҳ, ҳасан, заиф, ровийлари орасида ишончли, шубҳали, ёлғончилари бўлганидек, тафсирда ҳам, муфассирлар орасида ҳам шундайлари бор.
2. Исроилиётларнинг кириб қолганлиги;
“Исроилиёт” сўзи яҳудийлардан ривоят қилинган маълумотларни билдирса ҳам, бу ерда умумийроқ маънода, яъни яҳудий ва насронийлардан ривоят қилинган хабарлар назарда тутилади. Исломнинг аввалида яҳудий ва насронийлар мусулмонлар билан бирга аралашиб яшаганлар, дунёнинг турли чеккаларидан гуруҳ-гуруҳ бўлиб, Мадинага келиб Исломни қабул қилганлар. Ҳар икки дин ахлларининг ҳам алоҳида диний маданиятлари мавжуд эди. Бунинг устига Таврот ва Инжилнинг кўп ҳукмлари Қуръон ҳукмларига мос келарди. Масалан: Тавротдаги қасос ҳукми Қуръондаги қасос ҳукмининг айни ўзи. Тавротдаги қадимги пайғамбарларнинг тарихи Қуръондаги пайғамбарлар тарихига монанд. Яҳудийлар қўлида Тавротдан ташқари Мусо алайҳиссаломнинг суннатлари, умматларига қилган насиҳатлари, Мусодан бўлмаган, балки бошқа яҳудий олимларининг шарҳлари, донишмандларнинг мақоллари ҳам мавжуд эдики, бу асотирлар вақт ўтиши билан муқаддаслаштирилиб, Таврот саҳифалари орасига қўшиб юборилган эди.
Насронийлар Инжилларини “янги аҳд” деб атаб, ўзидан олдинги муқаддас Таврот ва Забурни “қадимий аҳд” номи билан Инжилга қўшиб олдилар. Яҳудий ва насронийлар дини аралашиб кетди. Яҳудий ва насроний олимлардан баъзилари Исломни қабул қилганларидан кейин мусулмон олимлари ўз мусулмон биродарларидан эшитган аралаш ривоятларни ҳам қабул қила бошладилар. Бу нарса Қуръон тафсирида ҳам ўз таъсирини кўрсатди. 
Қуръони карим тафсирига исроилиётларнинг кириб келиши саҳобалар давридан бошланган эди. Бунинг биринчи сабаби Қуръоннинг жуда кўп оятларидаги қиссаларнинг Таврот ва Инжилда келтирилган қиссаларга мувофиқ келиши бўлса, иккинчи сабаби Қуръоннинг мўъжазлиги, Таврот ва Инжилнинг айни хабарга муфассаллиги эди. Учинчи сабаби эса саҳобалар замонида тафсир учун асосий манбалардан бири аҳли китоб экани. Муфассир саҳоба Қуръони каримдаги бирор қиссага келганда, бу қиссани батафсилроқ тушунишга ҳаракат қиларди ва Исломни янги қабул қилиб, мусулмонлар билан бирга яшаётган яҳудий ёки насронийдан эшитишга мажбур бўларди. Чунки саҳобанинг Қуръон оятидаги қиссалар ҳақидаги саволига яҳудий ёки насронийдан бошқа одам жавоб бера олмас эди.
Саҳобалар аҳли китоблардан Қуръондаги баъзи қиссаларнинг мўъжаз жойларини ойдинлаштириш учун савол сўрардилар, аммо Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Аҳли китобларни тасдиқ ҳам қилманглар, ёлғонга ҳам нисбат берманглар! Биз: “Аллоҳга ва у Зот томонидан бизга юборилган китобларнинг ҳаммасига иймон келтирдик”,− денглар!”  деган сўзларига амал қилган ҳолда, бу хабарларни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан келган ҳадисларга тенг кўрган эмаслар.
Шунингдек, саҳобалар аҳли китоблардан Асҳоби Каҳф итининг ранги, Мусо алайҳиссалом қавмлари ўликни молнинг қайси аъзоси билан урганлиги, Нуҳ алайҳиссалом кемаларининг ҳажми, қайси дарахт ёғочидан ясалгани, Ҳизр алайҳиссалом ўлдирган боланинг исми ва ҳоказо сингари беҳуда нарсаларни сўрамаганлар. Деҳлавий айтади: “Саҳобалар бундай беҳуда саволлар беришни “вақтни зое қилиш”, деб билганлар ва ўзларига ор санаганлар” .
Саҳобалар аҳли китоблардан эшитган шариатга ёки ақидага хилоф бўлган жавобларни тасдиқ этмаганлар, балки ахди китобларнинг шундай жавобларини хато эканлигини кўрсатиб, уларга тўғри жавобни тушунтирганлар.
Мисол учун Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилинишича: “Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам жума куни тўғрисида гапирдилар: “Жума кунида бир соат бор, шу соатда қайси мўмин тик турган, намоз ўқиган ва қўлини очиб Аллоҳдан мақсадини сўраган ҳолда бўлса, Аллоҳ таоло у мўминнинг дуосини ижобат қилади”, — дедилар ва қўллари билан бу соатнинг жуда қисқалигига ишора қилдилар” .
Уламолар бу соатнинг тайин қилиш борасида ихтилоф қилганлар. Шу соат ҳозир ҳам мавжудми ёки Аллоҳ уни бекор қилганми? Агар мавжуд бўлса, бир йилда фақат бир жумадами ёки ҳар жумада? деганга ўхшаш саволларга жавоб топиш учун Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу яҳудий олими Каъб ул-Аҳборга мурожаат қилдилар. Каъб ул-Аҳбор, бу соат бир йилда бир жумада эканлигини айтди. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу эса унинг жавобини тасдиқ қилмасдан, мазкур соат ҳар бир жумада бор эканлигини айтдилар. Каъб ул-Аҳбор Тавротни варақлаб, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг гаплари рост эканлигини тасдиқлади .
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу жумадаги мазкур соатнинг вақтини бошқа бир яҳудий олими Абдуллоҳ ибн Саломдан сўрадилар. Абдуллоҳ ибн Салом: “Жумадаги бу соат шу куннинг энг охирги соатидир”, − деб жавоб бердилар.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу унга раддия бериб: “Мазкур соат қандай қилиб энг охирги соат бўлади, энг охирги соатда намоз ўқиш мумкин эмас-ку! Ваҳоланки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Намозда турган ҳолда рўбарў келса...”,—деганлар”,— дедилар. Абдуллоҳ ибн Салом ҳам бўш келмай: “Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимки намозга мунтазир бўлиб ўтирса, намоз ўқиётган ҳисобида бўлади”, − демаганмидилар?”− деб жавоб бердилар .
Саҳобалар ахли китоблардан савол сўраш ва уларнинг жавобларини тасдиқлашда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам белгилаб берган ҳудуддан чиқиб кетмаганлар. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Мендан бир оят бўлса ҳам бошқаларга етказинглар! Бану Исроилдан эшитганларингизни ҳам гапираверинглар, ҳеч зарари йўқ. Кимки қасддан менга ёлғоннинг нисбатини берса, у ўзига дўзах оловидан ўтирадиган жой тайёрлабди” , − деган ҳадислари билан “Ахли китобларни тасдиқ ҳам, ёлғон ҳам қилманглар, биз Аллоҳга ва у бизга нозил қилган муқаддас китобларга имон келтирдик, денглар!”  − деган ҳадислари орасини жамлаб, уларнинг гапларини ёлғон эмаслигини билиб туриб, керакли, фойдали гапларни айтганлар.
Юқорида айтилган фикрлар ва келтирилган ҳадисларнинг мазмунидан исроилиётлардан тафсирда фойдаланиш учун шариат изн берган миқдор маълум бўлди. Шу билан бирга, саҳобаларнинг ахли китоблардан ривоят қабул қилишда жуда ҳам эҳтиёткор бўлишлари Абу Ҳурайра мисолида кўриб ўтилди.
Исроилиёт уч қисмга бўлинади:
1. Саҳиҳлиги аниқ билинган, яъни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан нақл қилинган хабар, масалан: Мусо алайҳиссалом билан ҳамроҳ бўлган солиҳ кишининг исми. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам у зотнинг исми Ҳизр алайҳиссалом эканлигини очиқ айтиб берганлар .
Бундай ривоятлар, шубҳасиз, қабул этилади.
2. Ёлғонлиги аниқ билинган, ақлга ҳам тўғри келмайдиган ва шариатга мутлақо зид бўлган ривоятлар бўлиб, бундай ривоятлар қабул этилмайди.
3. Биринчига ҳам, иккинчига ҳам кирмайдиган ривоятлардан фойдаланиш жоиз, аммо уларни тасдиқ ҳам қилинмайди, ёлғонга нисбат ҳам берилмайди. Чунки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аҳли китобларни тасдиқламанглар ва ёлғонга чиқарманглар ҳам, уларга: “Биз Аллоҳга нозил қилган нарсаларига имон келтирдик”, денглар!”, - деганлар”. 
3.Тафсири бил-маъсурнинг заиф саналишига учинчи сабаби —ровийларнинг санадларини тушириб қолдириш, яъни зикр этмасликдир. Саҳобийлар ўзлари ривоят қилган ҳадиснинг рост эканлигига қаттиқ аҳамият берар эдилар. Шунинг учун бирор саҳоба ҳадис ривоят қиладиса, айтган ривоятига қўлловчи ривоят топиб қўярди. Саҳобалар ҳеч қачон бир-бирларидан санад сўраган эмаслар, улар бир-бирларининг адолатли ва ишончли эканликларига шубҳа қилмаганлар. Бироқ, бирор  саҳобада шундай гумон пайдо бўлиб қолса, дарҳол гувоҳ ёки қасам билан тасдиқлаб олардилар. Бу нарса бир-бирларига ишончни йўқолганидан эмас, ишончни мустаҳкамлаш учунгина эди.
Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу бир куни Умар розияллоҳу анҳуга бир ҳадисни айтди. Умар розияллоҳу анҳу : “Шу айтган ҳадисингга ҳужжат келтира оласанми?”— деб сўрадилар. Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу дарҳол ташқарига чиқди ва ансорийлардан бир нечасига ўзи ривоят қилган ҳадисни гапириб берди. Улар Умар розияллоҳу анҳу ҳузурларига келиб: “Биз бу ҳадисни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам дан эшитганмиз”, — дедилар. Умар розияллоҳу анҳу Убай розияллоҳу анҳуга: “Мен сени муттаҳам қилмоқчи эмасман, лекин тасдиқлатиб олишни яхши кўраман”,— дедилар .
Тобиъийлар даврида ёлғон ҳадисларни тўқиш кўпайиб кетганлиги учун ҳар бир ҳадиснинг саҳиҳлигини ровийларнинг санади ва уларнинг адолати билан тасдиқлашга аҳамият берилди. Санад зикр қилинса ҳам ровий ишончсизроқ бўлса ундай ҳадис олинмайдиган бўлди. Имом Муслим ўз “Саҳиҳ”ининг муқаддимасида Ибн Сириндан шундай ривоят қилган: “Авваллари иснод сўралмас эди. Фитна бошлангандан кейин, ҳар бир ровийдан аввал кимлар ривоят қилганлигини сўрай бошланди” .
Тобиъийлар даврида ривоят қилинган тафсири бил-маъсурлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ёки  саҳобадан фақат иснод билан ривоят қилинар эди. Тобиъийлардан кейинги асрда жамланган ва девон қилинган тафсирлар ҳам худди шундай санад билан ривоят қилиб ёзилган. Масалан: Суфён ибн Уяйна, Вакиъ ибн Жарроҳ ва бошқаларнинг  тафсирлари шулар жумласидандир.
Кейинги асрларда ёзилган тафсирларнинг муаллифлари санадларни қисқартириб, ривоят қилган гапларининг эгаларини зикр қилмасдан ёзишлари натижасида, уларнинг саҳиҳлигига путур етди, тафсирда турли ишончсиз гаплар кириб қолди ва саҳиҳ билан носаҳиҳ аралашиб кетди.
Иснод ёрдамида тафсирлардаги ривоятларнинг аслини текшириш мумкин бўлади.  Аммо, ҳар қандай ривоят иснодсиз берилса, унинг рост ёки ёлғонлигини аниқлаб бўлмайди, ҳамма нарса махфий бўлади. Шунинг учун ровийлари иснодсиз берилган тафсир ҳам, ҳадис ҳам ниҳоятда заиф, ишончсиз саналади.
Юқорида санаб ўтилган уч сабаб тафсирларнинг заиф саналишига олиб келади. Кейинги вақтда уламолар, баъзи тафсирларни исроилиётлардан ва ёлғон тўқималардан тозалашга ҳаракатлар қилдилар. Аммо учинчи ва жуда хатарли сабаб бўлган иснодсиз ёзилган тафсирларни тозалашга ҳеч ким журъат эта олгани йўқ.
Муфассирлар томонидан турли асрларда ёзилган тафсири бил-маъсурларнинг адади жуда кўп бўлиб, уларнинг барчаси ҳақида фикр юритиш имкониятига эга эмасмиз. Уламолар орасида энг машҳур, энг мукаммал, эътимодга молик бўлган асарлар қуйидагилар:
1. Ибн Жарир Тобарийнинг “Жомиул-баён фий тафсирил-Қуръон” асари.;
2. Абу Лайс Самарқандийнинг “Баҳрул-улум” асари;
3. Абу Исҳоқ Саълабийнинг “Ал-кашф вал-баён ан тафсирил-Қуръон” асари;
4. Абу Муҳаммад Ҳусайн Заҳабийнинг “Маолимут-танзил” асари;
5. Ибн Атийя Андалусийнинг “Ал-Муҳаррир ал-важиз фий тафсири ал-Китоб ал-азиз” асари;
6. Абул Фада ал-Ҳофиз Ибн Касирнинг “Тафсирул-Қуръонил-азим” асари;
7. Абдурроҳман ас-Саолабийнинг “Ал-Жавоҳир ал-ҳисон фий тафсирил-Қуръон” асари;
8. Жалолиддий Суютийнинг “Ад-дуррул-мансур фит-тафсирил-маъсур” асари.
Тафсир бир-раъй. Раъй сўзи эътиқод, ижтиҳод ва қиёс маъноларини англатади . Асҳобур раъй − асҳобул қиёсдир. Муфассир араб каломининг моҳиятини, қоидаларини, жоҳилият даври шеърларини, оятларнинг сабаби нузулини, носих ва мансухини ва бошқа тафсир учун лозим бўлган илм турларини яхши билган ҳолда ижтиҳод билан тафсир қилишига тафсир бир-раъй дейилади.
Бизгача етиб келган раъй билан қилинган тафсирларнинг машҳурларига қуйидагилар мисол бўлади:
1. Фахр ур-Розийнинг “Мафотиҳул-ғайб” асари;
2. Байзовийнинг “Анворут-танзил ва асрорут-таъвил” асари;
3. Насафийнинг “Мадорикут-танзил ва ҳақоиқут-таьвил” асари;
4. Хозиннинг “Лубоб ут-таъвил фий маъонит-танзил” асари;
5. Абу Ҳайённинг “Ал-Баҳрул-Муҳит” асари; 
6. Найсобурийнинг “Ғароибул-Қуръон ва рағоибул-Фурқон” асари;
7. Жалоллиддин Маҳаллий ва Жалолиддин Суютийларнинг “Тафсирул-Жалолайн” асарлари;
8. Хатиб Шарбийнийнинг “Ас-Сирожул-мунир” асари;
9. Абус Саъуднинг “Иршод ул-ақл ас-салим” асари;
Алусининг “Руҳул-маъоний фий тафофил-Қуръонил азим вас-сабъул масоний” асари.

Жаҳонгир ХУДОЙҚУЛОВ,
Мир Араб ўрта махсус ислом
таълим муассасаси мударриси