Сохта салафийларнинг ақидавий залолати

Мақоланинг қисқача мазмуни:
• Кириш
• Ақидавий фарқлар
• Тақлид ва ижтиҳод масаласи
• Бидъат ва янгиликлар масаласи
• Тасаввуф ва аҳли сунна вакилларига муносабати
• Хулоса
• Манбалар

Кириш

Мотурудия мазҳаби, аҳли сунна ва жамоанинг ақидавий мактабларидан бири бўлиб, унинг асосчиси Абу Мансур ал-Мотурудий ҳисобланади. У дин асосларини ақлий далиллар ва тафсилий шарҳлар орқали тасдиқлаган. Бу мазҳаб айниқса Мовароуннаҳр ҳудудида кенг тарқалган. Бироқ, сўнгги йилларда исломий дунёда салафийлик деб аталувчи оқимга хилоф, ақидавий жиҳатдан ноаниқ бўлган сохта салафийлар ҳам юзага келди. Ушбу оқим исломий анъаналарни қаттиқ танқид қилиб, ўзини асли салафийлик деб кўрсатади. Сохта салафийлар ва Мотурудий мазҳаби ўртасида кўплаб ақидавий тафовутлар мавжуд бўлиб, улар исломий анъаналарга ва тарихий ҳақиқатларга зид келади.

Ақидавий фарқлар

Сохта салафийлар ва Мотурудий мазҳаби ўртасидаги асосий фарқлардан бири, Аллоҳнинг сифатларига бўлган муносабатдир. Мотурудийлар Аллоҳнинг сифатларини таъвил қилишни (яъни, улар ҳақида фикр юритиш ва уларни маъно жиҳатидан тафсир қилиш) маъқул кўришади. Улар Аллоҳнинг сифатлари ва инсоннинг ақлини бир-бирига зид келтирмасдан, илоҳий сифатларни тушунишга ҳаракат қилишади. Бу эса Аллоҳни инсоний сифатлар билан солиштиришдан сақланишга қаратилган. Бошқа томондан, сохта салафийлар Аллоҳнинг сифатларини ҳеч қандай тафсир ёки таъвил қилмасдан, тўғридан-тўғри маънода қабул қилишади. Бу эса кўпинча антропоморфизм (Аллоҳни инсоний сифатларга эга деб тасаввур қилиш)га олиб келади, бу эса исломий ақида бўйича хавфли деб кўрилади.

Тақлид ва ижтиҳод масаласи

Мотурудий мазҳаби фиқҳда ва ақидада тақлид қилишни ўринга қўяди. Бу, уламолар томонидан асрлар давомида ишлаб чиқилган ва эътиборли бўлган фикрларни қабул қилиш ва уларни амалий ҳаётда татбиқ этишни билдиради. Мотурудий уламолари ижтиҳод даражасига эришган киши ижтиҳод қилиши мумкин, лекин ижтиҳодга қодир бўлмаган киши уламолар ижтиҳодига тақлид қилиш лозим деб ҳисоблайди. Сохта салафийлар эса тақлидни рад этишади ва ҳамма мусулмонни тўғридан-тўғри Қуръон ва Суннадан мустақил равишда ҳукм чиқаришга чақиришади. Бу эса уларда янглиш талқинларга ва бидъат фикрларга сабаб бўлади.

Бидъат ва янгиликлар масаласи

Мотурудий мазҳабининг уламолари, исломий анъаналарга мос келган ҳолда, диний янгиликларни қабул қилишда эҳтиёткорлик билан ёндашишади. Улар Қуръон ва Ҳадисга асосланган исломий қонунлар доирасида, ижтимоий ҳаёт ва илмий тараққиёт билан боғлиқ янгиликларни қабул қилишни қўллаб-қувватлашади. Сохта салафийлар эса барча янгиликларни бидъат деб аташади ва уларга қатъий қарши чиқишади. Улар учун ҳар қандай янгилик исломга зид ва диндан чиқиш билан баробар деб ҳисобланади. Бу эса уларнинг ёндашуви радикализацияга олиб келади.

Тасаввуф ва аҳли сунна вакилларига муносабат

Мотурудий мазҳаби тасаввуфни исломий ҳаётнинг муҳим қисми сифатида қабул қилади. Улар тасаввуфнинг шариат билан мос бўлган жиҳатларини қўллаб-қувватлаб, руҳий тарбия ва ахлоқий комилликка интилишни тарғиб қилишади. Сохта салафийлар эса тасаввуфни бутунлай инкор этишади ва уни бидъат ҳамда ширкнинг бир кўриниши сифатида кўрадилар. Улар учун тасаввуф аҳли сунна йўналишидан оғиш деб ҳисобланади ва бу исломий бирликка таҳдид сифатида кўрилади.

Хулоса

Сохта салафийлар ва Мотурудий мазҳаби ўртасидаги тафовутлар исломий анъана ва тарихий ҳақиқатлар нуқтаи назаридан муҳимдир. Мотурудийлар Аллоҳнинг сифатларини таъвил қилиш, тақлид ва янгиликларга нисбатан оқилона ёндашиш, тасаввуфни қабул қилиш каби муҳим ақидавий тамойилларни қўллаб-қувватлашади. Сохта салафийлар эса бу масалаларда қатъий ва литерал ёндашувни қўллаб, исломий жамиятларда фитна ва бўлинишга сабаб бўлишади. Шу сабабли, ислом оламида асрлар давомида шаклланган ақидавий ва фиқҳий анъаналарга ҳурмат билан ёндашиш, айниқса Мотурудий мазҳабига эътибор қаратиш зарур.

Манбалар
1. Имом Мотуриди, Абу Мансур. Китаб ал-Тавҳид
2. Имом Ғаззоли, Абу Ҳомид. Иҳё Улум ал-Дин. Баирут: Дар ал-Маърифаҳ, 1980.

Акбар РАҲМОНОВ,
Мир Араб ўрта махсус 
ислом таълим муассасаси мударриси