Маҳмудхўжа Беҳбудий – Маърифатпарвар Жадид

Маҳмудхўжа Беҳбудий – Ўзбекистон маданий ва ижтимоий тарихида ўчмас из қолдирган улкан жадидчилик ҳаракати етакчиларидан бири. У 1875 йилда Самарқандда таваллуд топган бўлиб, ёшлигиданоқ билим ва маърифатга интилиб яшади. Унинг ҳаёти фақатгина маърифат тарғиботи билан чекланмай, балки миллий уйғониш, театр ва матбуот тараққиёти йўлида ҳам катта аҳамиятга эга бўлган.
Беҳбудийнинг маърифат йўлида илк қадамлар ёшлик йилларидан бошлаб илм билан шуғулланди. Араб, форс ва рус тилларини пухта ўрганган ҳолда, ёшлигидан қозихонада мирзалик қилди ва кейинчалик муфти даражасига эришди. Бироқ, анъанавий исломий билимлар билан чекланиб қолмай, замонавий фан ва технологияларни ўрганишга ҳам интилди. Бу мақсадда у 1899-1900 йилларда ҳаж сафарига чиқиб, Арабистон, Миср ва Туркия каби давлатларга ташриф буюрди. Ушбу сафарлар давомида у янги мактаб (усули жадид) очиш ғоясини янада мустаҳкамлади.
Беҳбудий жадид мактаблари ва маориф ислоҳотларини Самарқанд яқинидаги Ҳалвойи қишлоғида янги усулдаги мактаб очиб, болалар таълимини замонавий усуллар билан йўлга қўйиш ташаббусини бошлаб берди. У 1903-1904 йилларда Қозон ва Уфага сафар қилиб, татар зиёлилари билан ҳамкорлик ўрнатди. Ўзбек мактаблари учун дарсликлар яратишга киришди ва бир неча муҳим китобларни нашр этди. Жумладан, "Рисолаи асбоби савод" (1904), "Рисолаи жуғрофияи умроний" (1905), "Мунтаҳаби жуғрофияи умумий" (1906) каби асарлар ўзбек мактабчилари учун муҳим манбалар бўлиб хизмат қилди.
Беҳбудийнинг драматургия ва матбуотдаги ҳиссаси ўзбек драматургияси ривожига ҳам улкан ҳисса қўшди. У 1911 йилда "Падаркуш" драмасини ёзди. Ушбу асар биринчи ўзбек миллий фожиаси сифатида тарихга кирди. Бу драма нодонлик ва жаҳолатнинг аянчли оқибатлари ҳақида бўлиб, ёшларнинг таълим олиши ва маърифатга интилиши кераклигини кўрсатади. У илк бор 1914 йил Самарқандда саҳналаштирилиб, кейинчалик Тошкентда ҳам намойиш этилди.
Матбуот соҳасида ҳам Беҳбудий катта ишларни амалга оширди. У "Самарқанд" газетасини чиқарган, аммо моддий қийинчиликлар сабабли нашр қисқа фурсатда тўхтаб қолди. 1913 йилда эса у "Ойна" журналини ташкил этиб, унда миллат, тил, маданият ва адабиёт масалаларига оид мақолалар чоп этди. Ушбу журнал ўзбек матбуотининг тараққиётида катта роль ўйнади ва турли мамлакатларга тарқалди.
Маҳмудхўжа Беҳбудий саёҳатлар ва ижтимоий-сиёсий фаолият билан икки марта Араб мамлакатларига саёҳат қилган бўлиб, у ерда олган таассуротларини "Ойна" журналида нашр қилди. Бу саёҳатлар давомида у турли маданиятлар ва динлар ҳақидаги билимларини бойитди. Шунингдек, 1917 йилда Тошкентда бўлиб ўтган Туркистон мусулмонлари қурултойида фаол иштирок этди ва Туркистон мухториятининг ташкил топишида ғоявий етакчилардан бири бўлди. Афсуски, 1918 йилда мухторият шўролар томонидан ваҳшиёна бостирилди ва жадидларнинг кўпчилиги қатағонга учради.
Маҳмудхўжанинг фожеали қисмати. 1919 йилнинг эрта баҳорида Беҳбудий Самарқанддан чиқиб кетишга мажбур бўлди. Аммо Шаҳрисабзда Бухоро амирлиги вакиллари томонидан ҳибсга олиниб, Қаршида қатл этилди. Бу хабар Самарқандга бир йил ўтгач етиб келди. Унинг фожиали ўлими, ўзбек халқининг маърифат ва тараққиёт йўлидаги фидокорона хизматларини ёдга солади.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, Маҳмудхўжа Беҳбудий ўзининг қисқа, аммо мазмунли ҳаётида Ўзбекистоннинг маърифатпарварлиги йўлида улкан ишларни амалга оширди. Унинг ислоҳотлари, адабий ва матбуотдаги фаолияти, янги мактаблар ташкил этиши ва миллий театр ривожига қўшган ҳиссаси уни ўзбек жадидчилик ҳаракатининг энг йирик вакилларидан бири сифатида тарихда қолдирди. Бугунги кунда ҳам унинг асарлари, ғоялари ва фидокорлиги халқимизга ибрат бўлиб хизмат қилмоқда.

Дилшод АЛИЕВ,
Мир Араб ўрта махсус ислом 
таълим муассасаси матбуот котиби,
Болои Ҳовуз масжиди Имом хатиби, 
манбалар асосида тайёрлади