ИСЛОМДА АТРОФ-МУҲИТНИ АСРАШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ

Бугунги кунда инсоният тараққиёти, фан ва техника ривожи қанчалик улкан ютуқлар бермасин, атроф-муҳит муаммоси глобал хавф сифатида кун тартибидан тушмаяпти. Ер юзида ҳаво ифлосланиши, сув танқислиги, ўрмонларнинг кесилиши ва ҳайвон турларининг йўқолиб бориши инсониятнинг ўз қўли билан келтираётган ҳалокатидир. Бу эса инсонни яна ва яна табиатга нисбатан масъулиятни чуқур ҳис этишга чорлайди.
Ислом дини эса бу масалада анча илгариёқ инсон зотини огоҳлантирган. Қуръон ва ҳадисларда табиатга нисбатан меҳр, уни асраш ва ундан одилона фойдаланиш ҳақида аниқ кўрсатмалар берилган. Чунки табиат — Аллоҳ таолонинг бебаҳо неъмати, инсон эса унинг омонатдори. Шу боис ҳар бир мусулмон атроф-муҳитга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиши, уни муҳофаза қилиши ва бузғунчиликка йўл қўймаслиги шарт.
Ислом дини атроф-муҳитга катта эътибор қаратган ва унинг поклиги, барқарорлиги ҳамда гўзаллигини таъминлаш учун қоидалар ва қонунлар белгилаб қўйган. У табиат бойликларини асрашни инсон зиммасига юклаган, чунки бутун олам Аллоҳнинг яратган мўъжизаси ва қудратининг далилидир. Шунинг учун ҳам табиатни қадрлаш, уни муҳофаза қилиш ва унда бузғунчилик қилмаслик барчамиз учун фарздир. Бугунги кунда эса атроф-муҳитни асраш инсоният дуч келаётган энг йирик муаммолардан биридир.
Мазкур мақолада исломнинг атроф-муҳитни асрашга оид тамойиллари Қуръони карим ва ҳадислардан мисоллар асосида ёритиб берилади.
Исломда Атроф-муҳит тушунчаси барча моддий бузғунчиликларни, жумладан атроф-муҳитни ифлослантиришни ҳам ман этган. Бу орқали инсоннинг ҳаётига зарар етказадиган омиллар олди олинади.
Шунингдек, Ислом исрофнинг барча турларини, ҳаттоки ибодатда ҳам исроф қилишни тақиқлаган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Саъд ибн Абу Ваққосни таҳорат олаётганда сувни беҳуда сарфлаётганини кўриб: “Бу қандай исроф?” дедилар. Саъд: “Таҳоратда ҳам исроф борми?” деб сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ҳа, ҳатто сен оқиб турган дарё бўйида бўлсанг ҳам.” деб жавоб бердилар.
Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобалар қўшин бошлиқларига турли ерларда табиатни асрашни, дарахтларни кесмасликни, сув манбаларини ифлос қилмасликни тайинлаганлар. Зеро, одамзоднинг ўзи атроф-муҳитнинг энг катта бузғунчисидир — табиатдан ноўрин ва адолатсиз фойдаланиши туфайли.

Атроф-муҳитни асрашга оид исломий қоидалар мусулмон олимлари Қуръон ва суннатдан атроф-муҳитни асраш учун бир қатор фиқҳий қоидаларни ишлаб чиққанлар. Уларнинг асосийлари:
Зарар бартараф этилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Зарар етказиш ҳам, зарарга зарарла жавоб қайтариш ҳам йўқ” деганлар. Демак, ҳар ким эркин ҳаракат қилиши мумкин, бироқ агар унинг амали бошқаларга зарар келтирса, давлат аралашиб, зарарни тўхтатиши шарт.
Зарарнинг олдини олиш фойдани келтиришдан устун. Агар табиат бойликларидан вақтинчалик манфаат олиш уларга катта зарар келтирса, бундай ишларга рухсат берилмайди.
Зарар имкон қадар бартараф қилинади. Агар кимдир уйида, бозорда ёки табиатда одамлар ва ҳайвонларга зарар келтирадиган иш қилса, у бартараф этилиши керак.
Зарар зарарга қарши бартараф қилинмайди. Масалан, ҳавони ифлос қилаётган бир завод бўлса, уни бузиб ташлаб ўрнига яна бошқа ифлословчи иншоот қуриш мумкин эмас.
Катта зарар кичик зарар эвазига йўқ қилинади. Агар шахсий манфаат умумий манфаатга зид бўлса, умумий манфаат устун қўйилади.
Хусусий зарар умумий зарар олдида қурбон қилинади. Масалан, бозорда ипак матолар ёнида нонвойхона қуриш тақиқланиши мумкин, чунки ундан чиққан учқун маҳсулотни ёқиб юбориши эҳтимоли бор.
Икки ёмоннинг энг енгили танланади. Масалан, чиқиндиларни ёқиш керак бўлса, у кўп аҳоли яшамайдиган жойда амалга оширилади.
Манфаатларни мувозанатлаш. Агар бир нечта фойда тўқнашса, энг фойдалиси танланади. Масалан, экологик тоза маҳсулотни сотиб олиш зарарли маҳсулотдан афзал.
Узр билан рухсат берилган нарса, узр тугаши билан бекор бўлади. Агар бир ишнинг зарари фойдасидан кўп бўлса, уни тўхтатиш керак.
Ҳаромга олиб борувчи нарса ҳам ҳаромдир. Масалан, инсонларга зарар етказадиган заҳарли газ чиқиндилари ёки тинчликни бузадиган шовқин.
Фарзни адо этиш воситаси ҳам фарздир. Масалан, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш учун махсус қонунлар қабул қилиш мажбурий ҳисобланади.
Шунингдек, Ислом тўрт асосий унсур — сув, озиқ-овқат, ҳаво ва тупроқни асрашни энг муҳим вазифа деб билади.
Исломда атроф-муҳитни ҳимоя қилиш йўллари, ислом табиатнинг гўзаллигини сақлашга алоҳида эътибор берган. Шунинг учун бир қатор қонунлар жорий этилган:
Чўлланишга қарши кураш. Ерларни обод қилиш, дарахт экиш, экин экишни тарғиб этган. 
Дарахтларни кесишни ман қилган. Чунки дарахтлар ҳайвонларга ҳам, одамларга ҳам фойда беради.
Йўллардан озор берувчи нарсаларни олиб ташлашни буюрган. Тоза ва чиройли йўллар ҳам табиат гўзаллигини таъминлайди.
Тозаликни тарғиб қилган. Уйларда, ҳовлиларда, кўчаларда ва жамоат жойларида покликни сақлаш мусулмонликнинг белгиси.
Сувни тежашни буюрган. Сувни исроф қилиш инсон, ҳайвон ва ўсимлик ҳаётига зарар келтиради.
Ов қилишни вақтинчалик тақиқлаган. Бу ҳайвон ва қушларнинг кўпайиши учун имкон яратади.
Ислом дини атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, уни асраб-авайлаш ва ундан адолатли фойдаланишга катта аҳамият берган. Қуръон ва ҳадислардаги кўрсатмалардан маълум бўладики, табиат – инсон учун эмас, балки бутун олам учун яратилган улкан неъматдир. Шу боис мусулмон инсоннинг вазифаси табиатга зарар етказмаслик, балки уни муҳофаза қилишдир. Бугунги кунда экология билан боғлиқ муаммолар бутун инсоният учун катта хавф туғдираётгани сабабли, исломий тамойиллар янада долзарб аҳамият касб этмоқда. Агар ҳар бир инсон табиатни асрашни диний ва инсоний бурчи деб билса, ер юзида барқарорлик, поклик ва гўзаллик ҳукм суради.

Дилшод Алиев,
Мир Араб ўрта махсус ислом
таълим муассасаси матбуот котиби, 
“Боло Ҳовуз” масжиди имом хатиби, 
БухДУ исломшунослик йўналиши магистранти