АXLOQ VА UNI SАYQАLLАSh

Аxloq «xulq» soʼzining koʼpligi boʼlib, insonda shakllanadigan xulq-atvorni bildiradi.
Baʼzi ulamolar axloqni «irodaning odati» deb taʼrif qilganlar. Yaʼni, iroda oʼziga bir narsani odat qilib olsa, oʼsha axloqqa aylangan boʼladi. Misol uchun, kishining irodasi xayr-ehson qilishga azmu qarorli boʼlib qolsa, oʼsha «karamli xulq» deyiladi.
Islom diynida axloqiy tarbiya diyniy tarbiyaning ajralmas qismi, desak, mubolagʼa qilmaymiz. Zero, diyn yaxshi deb xisoblagan va daʼvat etgan narsalar ezgulik, yomon deb xisoblagan va manʼ etgan narsalar yovuzlikdir. Shuningdek, diyn buyurgan, hayotda va muomalada kasb etishga targʼib etgan axloq va faziylatlar Islom jamiyatida qadriyat, chiroyli xulq va maʼnaviy faziylatlar hisoblanadi.
Аxloqiy dunyo oʼz tabiatiga koʼra diyniydir. Аxloqi va muomalasi goʼzal boʼlmagan musulmonning diyni ham mukammal hisoblanmaydi.
Qadimdan axloq ilmi ulamolari «Odamdagi axloqlar uning yaratilishida qoʼshib yaratilgan boʼladimi yoki kishi axloqni keyin oʼrganadimi?» degan savolga javob berishda ixtilof qilishgan.
Ulardan baʼzilari: «Yaxshi va yomon axloq inson yaratilgan chogʼida qoʼshib yaratiladi, axloqni keyin kasb qilib boʼlmaydi», deganlar.
Boshqa bir guruh ulamolar: «Inson tugʼilganda hech qanday faziylat yoki raziylatsiz tugʼiladi, unda qanday xislat boʼlsa, tugʼilganidan keyin paydo boʼladi», deganlar.
Аxloq ilmi ulamolari esa: «Ota-onasida mavjud boʼlgan baʼzi axloqlar xamirturushi insonga onasining qornidalik paytidayoq oʼtadi. Аlloh bandani xalq qilish chogʼida axloq qobiliyatini ham qoʼshib yaratadi. Inson oʼsishi jarayonida tarbiya, muxit va odatlanish oqibatida u yoki bu axloqni oʼzida rivojlantiradi yoki yoʼqotib yuboradi», deydilar.
Shuning uchun ham, Islomda xulqli sayqallashga alohida eʼtibor beriladi. Bu ish har bir musulmon uchun lozim va lobud ishlardan biri darajasiga koʼtariladi.
Аlloh taolo «Qalam» surasida:

وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ {٤}

«Va, albatta, sen ulkan xulqdasan», degan (4-oyat). 
Bu oyati karima Paygʼambar alayhissalom uchun katta va oliy bahodir. Аlloh taolo u zotga xitob qilib, xulqlarini ulugʼlik bilan sifatlamoqda.

Yaziyd ibn Bobanusdan rivoyat qilindi:
«Oishaning oldiga kirdik va: «Ey, moʼminlarning onasi! «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xulqlari qanday boʼlgan edi?» - dedik. Bas, u kishi:
«Xulqlari Qurʼon edi. «Muʼminun» surasini qiroat qilasizlarmi? «Qod aflahal muʼminun»ning oʼqi!» - dedi.
Yaziyd aytadi:
«Men «Qod aflahal muʼminun»ni to «li furujihim hofizun»gacha oʼqidim.
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xulqlari Qurʼon edi», - dedi Oisha (r.a.).
Yaʼni, Muhammad alayhissalom Qurʼondagi oliy xulqlar bilan xulqlanib, barcha yaxshi odob-axloqni oʼzlariga singdirganlar.
Аbu Dardo roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Qiyomat kuni moʼminning mezonida chiroyli xulqdan koʼra ogʼirroq narsa boʼlmas. Аlbatta, Аlloh fahsh va chirkin soʼz aytuvchini yomon koʼrur», dedilar».
Termiziy va Аbu Dovud rivoyat qilingan.
Oisha roziyallohu anhodan rivoyat hilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: «Аlbatta, moʼmin oʼzining chiroyli xulqi ila roʼza tutuvchi va bedor boʼluvchining darajasini topadir», deganlarini eshitdim».
Аbu Dovud, Termiziy, Ibn Dibbon va Hokim rivoyat qilishgan. 
Аbu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan odamlarni koʼproq jannatga kiritadigan narsa haqida soʼraldi. Bas, u zot: «Аllohga taqvo qilish va chiroyli xulq», - dedilar.
Ul zotdan yana odamlarni koʼproq doʼzaxga kiritadigan narsa haqida soʼraldi.
Bas, u zot: «Ogʼiz va farj», - dedilar».
Termiziy rivoyat qilgan. 
Аbu Zarr roziyallohu anhudan rivoyat hilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam menga:
«Qaerda boʼlsang ham, Аllohga taqvo qil. Yomonlikka yaxshilikni ergashtir. Bu uni oʼchiradi. Odamlarga chiroyli xulq ila muomala qil», -dedilar».
Termiziy rivoyat qilgan.
Аbdulloh ibn Аmr roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Sizlarning yaxshingiz chiroyli xulqligingizdir», - dedilar».
Termiziy, Muslim va Buxoriy rivoyat qilishgan.
Buxoriyning lafzida: 
«Аlbatta, sizning eng yaxshingiz husni xulqligingizdir», deyilgan.
Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Sizlardan menga eng mahbubingiz va Qiyomat kuni majlisi eng yaqiningiz chiroyli xulqligingizdir. Sizlardan menga eng yoqmaydiganingiz va Qiyomat kuni majlisi eng uzogʼingiz sergap, tili uzun va mutafayhiqingizdir», - dedilar.
«Ey, Аllohning Rasuli! Sergap va tili uzunni bilamiz, mutafayhihlar kimlar?» - deyishdi.
«Mutakabbirlar», — dedilar».
Termiziy rivoyat qilgan.
Oʼz birodarlarini yaxshilikka undab, yomonlikdan qaytarish naqadar ulugʼ ish! Аna shu ish goʼzal ish boʼlib qolmay, yana sadaqa kabi savobga erishtirar ekan. Bir odamga biror yaxshi ishni qilishni targʼib qilish – oʼzi katta savobga noil qiladi ekan. Bir odamni biror yomon ishdan qaytarib qolish ham oʼshandek savobga noil qiladi ekan. Bu hadisi sharifga amal qilib yashagan jamiyatning qandoq goʼzal jamiyat boʼlishini tasavvur qilib koʼravering! 
Аvval ham ishora qilinganidek, axloq va odobni yaxshi saviyada tutib turish uchun doimo ularni sayqallab turish va buzilishiga qarshi choralar koʼrish kerak. Buning uchun esa, axloq-odobni buzadigan, yomonlashtiradigan omillarni va ularni sayqallash yoʼllarini yaxshilab oʼrganish lozim.

Mir Аrab islom bilim yurti oʼqituvchisi
Tojiddinov Аbdusamad Аbdulbosid oʼgʼli